ABC lęku u dziecka

Uczucie strachu jest znanemu chyba każdemu. Lęk – taki, który znacznie osłabia jakość życia, dotyka części dzieci, młodzieży i dorosłych. U dzieci bywa bagatelizowany i niezrozumiany. Natomiast zrozumienie natury tej emocji pozwala zrozumieć, że „palec i główka” nie muszą być „szkolną wymówką.” Dzieciom,  którym lęk zagląda w oczy potrzebna jest pomoc – rodziny, szkoły i psychologów. Taka pomoc ma znaczenie zarówno dla obecnego, jak i późniejszego funkcjonowania dziecka. Nieleczony lęk rośnie i osłabia. Ten artykuł jest po to, by nie bać się zmierzyć z lękiem.

Lęk jest emocją potrzebną człowiekowi do przetrwania – sygnalizuje niebezpieczeństwo, a przez to ostrzega i chroni. U części osób przybiera on jednak tak znaczne nasilenie, że upośledza ich sprawne funkcjonowanie, wpływając negatywnie na sposób myślenia (ogranicza zdolność koncentracji, zapamiętywania, zawęża uwagę) i zachowania (paraliżując, powodując chęć ucieczki, dezorganizując działanie). Obserwuje się ponadto zmieniony sposób myślenia o sobie samych – osoby odczuwające silny lęk mają niższą samoocenę, wiarę we własne możliwości, mniejszą zdolność do odczuwania radości i do spontanicznego działania oraz mogą obawiać się innych osób, a świat odbierać jako zagrażający. Szczególną postacią ostatnich wymienionych trudności jest fobia społeczna, w której lęk koncentruje sią na sytuacjach związanych z kontaktem z innymi ludźmi, z ekspozycją społeczną, sytuacją wiążącą się z oceną, z koniecznością wyrażenia swojej opinii w obecności innych, czy wspólnego spożywania pokarmu. Odczuwany wówczas lęk dotyczy m.in. obawy przed ośmieszeniem się, kompromitacją, zaczerwieniem. Sprawia to, że osoba nadmiernie kontroluje swoje reakcje, mimikę i zachowanie. Spożytkowując w ten sposób energię może obniżać jakość swojego działania (np. uczeń może udzielać chaotycznych wypowiedzi, zapominać wyuczone treści).

Lęk może być odczuwany ciągle i dotyczyć różnych sytuacji – wówczas określa się go jako lęk uogólniony. Kiedy dotyczy specyficznej sytuacji lub przedmiotu – mówimy  o fobii. Ponadto może przyjmować formę nagłą, zazwyczaj krótkotrwałą, ale gwałtowną – jest to napad paniki. Z lękiem, poza wymienionymi wyżej objawami, wiąże się szereg zmian fizjologicznych, zachodzących w ciele, takich jak: czerwienienie się, dygotanie, drżenie rąk i mięśni, przyspieszone bicie serca, kołatanie serca, nadpotliwość, duszność, odruch wymiotny, nagła potrzeba oddania moczu lub stolca (lub obawa przed wystąpieniem reakcji fizjologicznych w miejscu publicznym), zaburzenia mowy – jąkanie, drżenie głosu, cichy ton głosu czy zawroty głowy. W tym sensie można mówić o somatycznych objawach lęku. Lęk może zostać wzbudzony w konkretnej sytuacji, ale również na skutek samego jej wyobrażenia.

Reakcje lękowe u ucznia mogą wystąpić w szkole lub w domu, jeszcze przed pójściem do szkoły, niejednokrotnie zakłócając sen dziecka, a tym samym powodując zmęczenie i wyczerpanie. W szkole źródłem silnego lęku dla dziecka może być m.in. kontakt z innymi uczniami, współpraca z nimi, wypowiedzi na forum całej klasy (np.: odpowiedź przy tablicy, recytacja wiersza), a nawet czas przerw. Uczeń z lękiem unika kontaktu wzrokowego, wydaje się być zawstydzony, niepewny siebie, reaguje wycofaniem, co może sprawiać wrażenie chęci uniknięcia odpowiedzi, np. z powodu nieprzygotowania – dlatego tak ważna jest znajomość dziecka i jego problemu, po to, by wystrzec się niesprawiedliwej oceny. Przykre doświadczenia będące konsekwencją odczuwanego przez dziecko lęku skutkują obniżeniem jego poczucia własnej wartości i skuteczności, obniżają motywację, a przez to mogą osłabiać możliwość osiągnięcia sukcesu edukacyjnego. Lęk odczuwany przez dziecko jest dla niego ogromnym cierpieniem i wymaga wielokierunkowej pomocy.

Czytaj również: Tokofobia – czyli mama z lękiem

Skuteczną pomoc oferują psycholodzy lub psychoterapeuci dziecięcy, którzy pracują zarówno z dzieckiem, jak i z jego rodziną. Rodzic chcący zrozumieć lepiej swoje dziecko może skorzystać z psychoedukacji. W pracy z dzieckiem doświadczającym lęku psycholog, poza rozmową psychologiczną, wykorzystuje m.in. techniki relaksacyjne, czy bajki terapeutyczne. Niezwykle ważna jest współpraca rodziców z przedszkolem lub szkołą oraz odpowiednie podejście pedagogów do specjalnych potrzeb ucznia.

Na przystosowanie dziecka z lękiem, fobią społeczną lub napadami paniki do szkoły ma wpływ, obok indywidualnych cech dziecka i rodziny, atmosfera szkoły  i właściwości psychiczne nauczycieli. Ważnym czynnikiem mającym wpływ na postępowanie z takim uczniem jest zrozumienie istoty jego problemu, wspieranie w ograniczeniach i niedoskonałościach przy jednoczesnym docenianiu i podkreślaniu mocnych stron ucznia. Próby zmuszania dziecka paraliżowanego przez lęk do pracy w grupie czy do wystąpienia przed resztą mogą sprawić, że objawy lękowe przybiorą na sile. Dziecko należy przyzwyczajać stopniowo do sytuacji ekspozycji np.: poprzez początkową pracę tylko z jednym dzieckiem, a następnie stopniowo, z biegiem czasu zwiększać liczbę osób w grupie. W przypadku niektórych uczniów z zaburzeniami lękowymi zalecane jest nauczanie indywidualne.

Jeśli odpowiedź na forum klasy wiąże się ze zbyt silnym dyskomfortem psychicznym dziecko powinno mieć możliwość udzielenia odpowiedzi wyłącznie w obecności nauczyciela. Budowanie przyjaznej atmosfery w klasie ma dla takich uczniów szczególne znaczenie. Warto też, aby nauczyciel czasem aranżował sytuację, w której dziecko będzie miało możliwość pokazać innym uczniom swoje umiejętności i mocne strony, a jednocześnie samo będzie mierzyło się z trudną dla niego sytuacją. Nie należy takiego dziecka wykluczać z życia klasy, ale powoli wdrażać w nie np.: poprzez dawanie odpowiedzialnych, ale możliwych do zrealizowania przez nie zadań, takich jak bycie dyżurnym klasowym. Zapewniając bezpieczną i przyjazną atmosferę, należy zachęcać dziecko do odpowiedzi, nagradzać jego zachowanie i stworzyć mu możliwość poradzenia sobie z zadaniem.

Do podejmowania kolejnych trudnych wyzwań najbardziej motywują nagroda i poczucie sukcesu. Niezwykle ważne znaczenie ma więź wytworzona z dzieckiem, która buduje zaufanie i pozwala uczniowi łatwiej otworzyć się przed pedagogiem, zarówno po to, by wykazywać poziom swojej wiedzy, jak i po to, by dzielić się trudnościami i obawami. Uważny nauczyciel może dostrzec chwile, kiedy dziecko ma w sobie więcej siły do działania – te momenty należy wykorzystywać i wzmacniać, oraz takie, kiedy lęk dominuje i paraliżuje. Znając możliwości i ograniczenia dziecka możliwe jest dopasowanie pracy do jego indywidualnych potrzeb, wypracowywanie wspólnie z nim pomocnych metod działania i wspieranie go w rozwoju. Konieczny jest stały wzajemny kontakt rodziców ucznia i szkoły. Wspierające mogą być ponadto informacje od specjalistów prowadzących dziecko, np. w ramach Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej.