Anoreksja i bulimia – najczęstsze zaburzenia odżywiania

Anoreksję (anorexia nervosa, jadłowstręt psychiczny) i bulimię (bulimia nervosa, żarłoczność psychiczna) zalicza się do najczęściej występujących zaburzeń odżywiania. Termin anoreksja (anorexia) pochodzi z greckich słów: an – brak i orexis – apetyt. Anoreksja występuje znacznie częściej u kobiet (około 10 razy częściej ) niż mężczyzn, choć w ostatnim okresie częstość tego zaburzenia u mężczyzn się zwiększa. Przyczyny i mechanizmy powstawania zaburzeń odżywiania należy rozpatrywać indywidualnie dla każdej chorującej osoby. Terapeuta powinien zwrócić uwagę na szereg różnych czynników biologicznych, psychologicznych, osobowościowych, społecznych, środowiskowych i kulturowych pacjenta, które mogą wpływać na początek i rozwój oraz przebieg tych zaburzeń.

Pacjent cierpiący na anoreksję chce redukować swoją masę ciała do coraz mniejszych wartości oraz w dalszej kolejności ją utrzymać. W związku z tym ciągle ogranicza nie tylko ilość ale i częstość przyjmowanych posiłków, unika o wysokiej kaloryczności. Stosuje wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, przyjmuje środki zmniejszające łaknienie, doprowadza do wymiotów, stosuje środki przeczyszczające lub moczopędne. Takiemu postępowaniu towarzyszy zaburzony obraz własnego ciała oraz lęk przed przybraniem na wadze. Nierzadko pojawiają się zaburzenia hormonalne z zakresu tzw. osi podwzgórze – przysadka – nadnercza i gonad, co u kobiet prowadzi do braku miesiączki lub zatrzymania miesiączkowania, a u mężczyzn do zaburzeń potencji i libido. Inne zaburzenia hormonalne, jakie mogą wystąpić, to m.in nieprawidłowe stężenia hormonów tarczycy, hormonu wzrostu i insuliny. Zaburzeniom hormonalnym z kolei może towarzyszyć wiele innych zaburzeń somatycznych oraz nieprawidłowości w wynikach badań laboratoryjnych, zaburzenia wodno-elektrolitowe i metaboliczne, między innymi objawy wyniszczenia organizmu, zaniki mięśniowe, obrzęki, bladość, suchość i łuszczenie się skóry, obniżenie temperatury ciała, wypadnie włosów, pojawienie się na ciele charakterystycznego owłosienia w postaci meszku (lanugo), obniżenie ciśnienia krwi, zmniejszenie częstotliwości akcji serca, zaburzenia rytmu serca, omdlenia, bóle i zawroty głowy, zaparcia, wzdęcia, stany zapalne błony śluzowej żołądka, niedokrwistość, a także (będące wynikiem nasilonych wymiotów) – obrzęk ślinianek oraz próchnica zębów.

Anoreksji mogą towarzyszyć także objawy zaburzeń psychicznych:

• obniżenie nastroju
• zmniejszenie radości życia
• poczucie braku sensu życia
• myśli samobójcze
• napięcie
• lęk
• drażliwość
• zaburzenia snu
• objawy myślenia obsesyjnego i zachowań kompulsywnych

Zazwyczaj anoreksja rozpoczyna się u młodych dziewcząt w okresie pokwitania lub u młodych kobiet, najczęściej między 14. a 18. rokiem życia, ale obserwuje się tendencję do obniżania się wieku życia w chwili zachorowania. Zaburzenie to polega na podejmowaniu licznych celowych działań prowadzących do utraty masy ciała
i podtrzymywaniu małej masy ciała przez pacjenta, przy czym masa ciała wynosi co najmniej 15% poniżej oczekiwanej normy dla wieku i wzrostu, lub też wskaźnik masy ciała (body mass index – BMI), czyli tzw. wskaźnik Queleta (masa ciała w kilogramach podzielona przez wzrost w metrach podniesiona do kwadratu) jest równy lub spada poniżej 17,5. W przebiegu choroby dołączają się zaburzenia spostrzegania obrazu własnego ciała oraz zaburzenia somatyczne, metaboliczne czy neuroendokrynologiczne.

Początki anoreksji

Anoreksja zwykle zaczyna się od chęci „zrzucenia kilku kilogramów”. Początkowe sukcesy w odchudzaniu dają poczucie kontroli nad własnym ciałem, własnym życiem, poprawiają nastrój i motywują do dalszego ograniczania spożywanego pokarmu. Pacjenci nie dostrzegają okresu, kiedy utrzymując „za wszelka cenę” kontrolę nad sposobami ograniczania odżywiania się, zaczynają równocześnie tracić całościową kontrolę nad własnym życiem. Zaczynają się kształtować u nich mechanizmy uzależnienia i pacjenci całe swoje życie zaczynają organizować wokół odżywiania się. Przyswajają wiele informacji, czytają poradniki, książki na ten temat, oglądają programy telewizyjne na temat „zdrowego odżywiania się”, czasami chętnie nawet gotują dla innych, ale sam nie spożywa tych posiłków. Mają poczucie, że postępują właściwie. Liczą kalorie zawarte w przyjmowanych posiłkach, unikają pokarmów wysokokalorycznych, ogranicza spożywanie przede wszystkim tłuszczów, węglowodanów, z nierzadko znacznie poniżej przyjętych norm. Również najbliżsi pacjentów w początkowym okresie nie zauważają rozwijających się zaburzeń jedzenia i tak jak oni są przekonani, że jest to właściwe. Z czasem, kiedy rodziny pacjentów dostrzegają już problem, pacjenci zaczynają ukrywać, że ograniczają jedzenie. Mogą nawet twierdzić, że spożywają posiłki samotnie, a w rzeczywistości wyrzucają jedzenie.

Badania podkreślają znaczenie idealizowania chudej sylwetki i wynikające z tego zjawiska zainteresowanie wagą jako psychospołeczne czynniki ryzyka rozwoju zaburzeń odżywiania. Osobowościowe czynniki takie jak dominacja negatywnych emocji oraz perfekcjonizm również przyczyniają się do powstania zaburzeń odżywiania poprzez zwiększenie podatności na dążenie do ideału chudego ciała lub poprzez wpływanie na wybór środowiska rówieśniczego. W okresie dorastania grupa rówieśnicza stanowi szczególnego rodzaju środowisko, które wpływa na czynniki ryzyka rozwoju zaburzeń odżywiania. Jednakże coraz więcej doniesień naukowych wskazuje również rodziny rolę a raczej niewłaściwych relacji rodzinnych w powstawaniu zaburzeń odżywiania. Rodzice i opiekunowie często mają silne poczucie winy oraz lęk i zbyt angażują się w życie swojego chorego dziecka, a przez to niejako wspomagają zaburzenie odżywiania z różnych powodów – z obawy przed uwolnieniem podświadomego gniewu i żalu w kierunku chorego/chorej, czy też z powodu identyfikowania się z celem, jakim jest uzyskanie szczupłej sylwetki. W terapii bardzo ważnym elementem jest pełne zrozumienie przez członków rodziny niebezpieczeństwa zaburzeń odżywiania, i że przez podtrzymywanie takiego stanu przyczyniają się do rujnowania zdrowia, a nie raz także życia swoich dzieci.

Jak powinno przebiegać leczenie anoreksji?

Kwestią istotną w leczeniu anoreksji jest podjęcie współpracy z zespołem specjalistów, w tym psychiatry, internisty, psychoterapeuty oraz ze strony żywieniowej wykwalifikowanego w leczeniu zaburzeń odżywiania dietetyka. Dieta powinna być dostosowana do stanu organizmu, ewentualnych powikłań wyniszczenia anorektycznego, w tym również do zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego. Codzienny sposób żywienia powinien być urozmaicony i przede wszystkim dostarczać wszystkich potrzebnych składników do odbudowy organizmu. Według postępowania żywieniowego w leczeniu anoreksji, jeśli pacjent przed rozpoczęciem leczenia głodował, terapię żywieniową rozpoczyna się od diety płynnej, niskotłuszczowej i bezlaktozowej. Podaż energii powinna wynosić około 500 kcal i powinna być zwiększana co 2-3 tygodnie o około 200 kcal. Zaleca się wprowadzenie lub wzbogacenie posiłków stopniowo, w większości przypadków prowadzące do osiągnięcia docelowej podaży energii na poziomie 2000–3000 kcal na dobę i przyrostu masy ciała 0,2–1,0 kg tygodniowo.

Rola rodziny w procesie leczenia

Nawet rodzinie i przyjaciołom pacjentów trudno zauważyć pierwsze objawy anoreksji. Dostrzegana jest ona dopiero przy znacznym już wyniszczeniu organizmu i powtarzających się odmowach spożywania wspólnych posiłków. Jednak nawet wtedy rodzina często ma wątpliwości, czy taki stan już wymaga profesjonalnej pomocy. Nawet w przypadku pojawienia się pierwszych niepokojących myśli dotyczących zdrowia danej osoby warto motywować ją do konsultacji psychiatrycznej i/lub psychologicznej. Osoby zajmujące się profesjonalnie leczeniem zaburzeń odżywiania przeprowadzą pełną diagnozę i w przypadku rozpoznania anoreksji –zaproponują odpowiednie leczenie. Niestety, osoba, u której najbliżsi podejrzewają zaburzenia odżywiania, zazwyczaj na taką konsultację nie chce się zgodzić, uważając, że nie dzieje się nic złego i że się zdrowo odżywia.