Badania endoskopowe - na czym polegają i kiedy się je wykonuje

Badania endoskopowe pozwalają nie tylko zajrzeć do wnętrza ludzkiego organizmu, ale też od razu przeprowadzić niektóre zabiegi. Dowiedz się więcej na ich temat.

Wyraz „endoskopia” pochodzi od greckich słów „endon” i „skopeo”, oznaczających odpowiednio: „wewnątrz” oraz „oglądam”. Całkiem dobrze oddaje więc istotę procedury, która się pod tą nazwą kryje. W przeciwieństwie jednak do badań obrazowych, takich jak tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny, oglądanie znajdujących się wewnątrz ciała struktur anatomicznych wymaga – w większości przypadków – zastosowania specjalnego wziernika zwanego endoskopem. Istnieje co najmniej kilka rodzajów wzierników, podobnie zresztą jak badań endoskopowych nimi przeprowadzanych. Przedstawiamy je w poniższym artykule.

Przeczytasz w nim ponadto m.in.:

• jak jest zbudowany i jak działa endoskop,
• kiedy warto poddać się badaniom endoskopowym,
• jakie zabiegi można przeprowadzić w ramach endoskopii terapeutycznej,
• czy badania endoskopowe są bezpieczne,
• kiedy nie należy wykonywać endoskopii,
• jak się przygotować do badań endoskopowych,
• czy badania endoskopowe są bolesne.

Krótka historia endoskopii

Pierwsze narzędzia pozwalające uzyskać lepszy ogląd wnętrza ludzkiego ciała opracowano już w czasach starożytnych. Były to proste systemy luster odbijających światło słoneczne tak, aby poprawić widoczność struktur zasadniczo dostępnych wzrokowi, ale niedoświetlonych. Wykorzystywano je w diagnostyce chorób jamy ustnej i gardła, nosa, uszu, odbytu i pochwy. Dalekim echem tamtego wynalazku jest współczesne lusterko laryngologiczne.

Gwałtowny rozwój endoskopii jako technologii umożliwiającej zajrzenie w położone głębiej rejony organizmu nastąpił dopiero w XIX w., dzięki kolejnym osiągnięciom dokonywanym na polu optyki czy mechaniki precyzyjnej. Warto podkreślić, że spore zasługi miał tutaj pracujący w Wiedniu Polak Jan Mikulicz-Radecki, który wyposażył endoskop do badania górnego odcinka przewodu pokarmowego (tzw. gastroskop – p. niżej) w żarówkę elektryczną.

Ciekawostka
Pierwsza historycznie odnotowana gastroskopia, przeprowadzona przy użyciu długiej metalowej rury, miała miejsce Niemczech w 1886 r. Pacjentem był wówczas… zawodowy połykacz noży z cyrku.

Na przełomie XIX i XX w., w związku z odkryciem promieniowania i zastosowaniem go w zdjęciach rentgenowskich, endoskopia chwilowo „zeszła na drugi plan”. Za to już w latach 30. i 40. zainteresowano się nią ponownie, wprowadzając liczne udoskonalenia. Przede wszystkim wzierniki stały się bardziej giętkie, co istotnie ograniczyło ryzyko uszkodzeń tkanek podczas manewrowania endoskopem. Jeszcze większą elastyczność zyskały dzięki użyciu włókien światłowodowych zamiast soczewek i luster. Kolejnym przełomem było zaś wykorzystanie do transmisji obrazu z wnętrza ciała kamery umieszczonej na końcu wziernika (tzw. wideoendoskop).

Warto wiedzieć
Sztywne endoskopy, wyposażone w soczewki, nadal znajdują się w użyciu. Dają lepszy obraz niż wzierniki światłowodowe, ale ich zastosowanie ogranicza się głównie do artroskopii czy laparoskopii (p. niżej).

W międzyczasie opracowano rozwiązania pozwalające wziernikom przepłukiwać badane elementy w celu lepszego ich uwidocznienia, odsysać wydzieliny czy bezdotykowo „torować sobie drogę” sprężonym powietrzem, które np. rozsuwa ścianki jelita. Endoskopy wyposażono również w miniaturowe narzędzia do przeprowadzania prostych zabiegów leczniczych czy pobierania wycinków podejrzanych zmian, aby następnie przebadać je pod mikroskopem i w ten sposób choćby zdiagnozować nowotwór.

Rodzaje badań endoskopowych

Dokładny kształt wziernika i jego funkcje zależą od tego, która część ciała ma być nim badana. Na tej samej zasadzie wyróżnia się poszczególne warianty endoskopii, prezentowane niżej.

Gastroskopia

Badanie gastroskopowe służy ocenie stanu przewodu pokarmowego w jego górnym odcinku. Endoskop, zwany tu gastroskopem, to długa giętka rurka wprowadzana przez gardło do przełyku i dalej, do żołądka i dwunastnicy. Procedura pozwala wykryć nieprawidłowości takie jak polipy, nowotwory złośliwe czy wrzody, a także pobrać fragmenty błony śluzowej do analizy histopatologicznej (wspomniane badanie mikroskopowe) lub dokonać tzw. polipektomii, czyli wycięcia polipa.

Warto zauważyć, że „gastroskopia” to dość potoczne określenie procedury, która skupiając się na poszczególnych fragmentach układu pokarmowego, potrafi mieć różne, bardziej specyficzne nazwy. Są nimi:

• ezofagoskopia – ogranicza się do badania samego przełyku;
• gastroskopia – fachowo oznacza wziernikowanie jedynie żołądka;
• gastroduodenoskopia – uwidacznia żołądek i dwunastnicę;
• duodenoskopia – analogicznie koncentruje się tylko na dwunastnicy;
• intestinoskopia – nie zawsze technicznie możliwa do przeprowadzenia, ma za zadanie ukazać położone za dwunastnicą jelito czcze.

Jeżeli zaś badaniu podlega cały górny odcinek przewodu pokarmowego, badanie to należałoby opisać terminem „panendoskopia”.

Kolonoskopia

Wziernikowanie jelita grubego nosi z kolei nazwę kolonoskopii. W celach profilaktycznych powinien się jej poddać każdy, kto ukończył 50. rok życia, a nawet osoby młodsze, jeśli w ich rodzinie zdarzały się zachorowania na raka jelita grubego – który to właśnie nowotwór da się dzięki tej metodzie wykryć na bardzo wczesnym etapie. Kolonoskopia pozwala też wyciąć mogące ulec zezłośliwieniu polipy czy zatamować krwawienia, jak również oczywiście pobrać zmienione tkanki do dalszych badań.

Endoskop w tym przypadku wprowadza się przez odbyt. Zależnie od tego, jak duży fragment dolnego odcinka przewodu pokarmowego wymaga oceny, tu także wyróżnia się kilka wariantów badania, którymi są:

• anoskopia – ogranicza się wyłącznie do końcówki odbytnicy;
• rektoskopia – to wziernikowanie całej odbytnicy;
• rektoromanoskopia – czyli rektoskopia poszerzona o końcowy zakres esicy;
• sigmoidoskopia – rektoskopia poszerzona o całą esicę (odcinek pomiędzy okrężnicą a odbytnicą);
• kolonoskopia – obejmuje wszystkie wymienione elementy oraz tak dużą część jelita grubego, jak to technicznie możliwe (tzn. jak głęboko uda się wprowadzić endoskop).

ECPW – endoskopowa cholangiopankreatografia wsteczna

Cholangiopankreatografia to procedura, dzięki której diagnozować i leczyć da się schorzenia dróg żółciowych. Łączy w sobie techniki endoskopowe i radiologiczne: po wprowadzeniu wziernika do dwunastnicy, a następnie do przewodu żółciowego, w badanej okolicy uwalniany jest za jego pośrednictwem tzw. kontrast, czyli specjalna substancja poprawiająca widoczność wybranych struktur na wykonywanym jednocześnie prześwietleniu. Sam endoskop umożliwia ogląd wnętrza dróg żółciowych i obecnych tam ewentualnie złogów, jak również usuwanie tych ostatnich oraz inne drobne zabiegi.

Laryngoskopia

Laryngoskopia, czyli wziernikowanie krtani, pozwala wykrywać nieprawidłowości w tym obszarze oraz np. usuwać ciała obce. Specyficzną odmianą badania jest stroboskopia. Endoskop przyjmuje tu postać sztywnej metalowej rury i wyposażony jest w źródło pulsującego światła, co ułatwia ogląd nagłośni i fałd głosowych w ruchu. Procedurę wykorzystuje się ponadto do diagnozowania chorób gardła w rejonie tylnej ściany jego części krtaniowej.

Bronchoskopia – endoskopia dróg oddechowych

Badanie wnętrza tchawicy i oskrzeli wykonać można przy użyciu wziernika sztywnego (bronchoskop) lub elastycznego (bronchofiberoskop). Dzięki niemu można wykryć i niwelować zwężenia dróg oddechowych, stwierdzać nacieki nowotworowe bądź zapalne, a także pobierać wycinki błony śluzowej i próbki wydzieliny z oskrzeli do analizy bakteriologicznej, histopatologicznej lub cytologicznej. Wziernik wprowadza się przez usta lub nos pacjenta, a jeśli ten ostatni jest nieprzytomny – również przez rurkę intubacyjną.

Cystoskopia

Jeśli endoskop wprowadza się przez cewkę moczową po to, aby ocenić jej wnętrze oraz stan moczowodów, pęcherza i (w przypadku mężczyzn) prostaty, badanie takie nazywa się cystoskopią. Umożliwia ono rozpoznanie stanów zapalnych, infekcji, polipów, nowotworów złośliwych czy kamicy nerkowej, a także usunięcie tudzież rozbicie kamienia bądź poszerzenie zwężonych dróg moczowych.

Kolposkopia

Badanie endoskopowe pochwy i szyjki macicy – tzw. kolposkopia – pomaga rozpoznać m.in. ciążę pozamaciczną, zmiany zapalne, guzy jajnika czy endometriozę. Ta popularna procedura ginekologiczna wymaga umieszczenia wziernika w pochwie pacjentki.

Artroskopia

W przypadku artrostkopii, czyli wziernikowania stawu, endoskop wprowadza się przez drobne nacięcie w skórze. Procedura umożliwia ocenę elementów tworzących staw, a także przeprowadzanie operacji naprawczych, np. w obrębie zerwanych więzadeł czy ścięgien.

Laparoskopia

Podczas laparoskopii wziernik również wprowadza się przez nacięcie w skórze, badanie to służy jednak ocenie narządów obecnych w jamie otrzewnej, czyli np. wątroby, trzustki, śledziony albo woreczka żółciowego. Dzięki tej metodzie ocenić można również stan żeńskich organów rozrodczych, a więc podobnie jak w kolposkopii – zdiagnozować endometriozę, nowotwór jajnika czy ciążę pozamaciczną. Laparoskopowo często wykonuje się operacje takie jak splenektomia (usunięcie śledziony) albo appendektomia (wycięcie wyrostka).

Endoskopia igłowa

Jak sugeruje nazwa tego badania, endoskopię igłową przeprowadza się z wykorzystaniem miniaturowej kamery lub ultracienkich włókien optycznych wprowadzanych do wnętrza ciała przy użyciu specjalnej igły. W ten sposób zajrzeć można w głąb gałki ocznej, zastawek serca lub naczyń wieńcowych (tzw. angioendoskopia).

Endoskopia kapsułkowa

Wśród badań endoskopowych na szczególne wyróżnienie zasługuje endoskopia kapsułkowa, jako że w przeciwieństwie do innych tego typu procedur nie stosuje się tu wziernika. Wyposażona w źródło światła i nadajnik maleńka kamera zostaje bowiem… połknięta w formie kapsułki, a rejestrowany przez nią obraz jest przesyłany do urządzenia zbierającego dane zamocowanego na pasku pacjenta.

Taka kapsułka przechodzi przez cały układ pokarmowy, dostarcza więc informacji m.in. na temat stanu jelita cienkiego, które pozostaje niedostępne zarówno w gastroskopii, jak i kolonoskopii. Endoskopia kapsułkowa stanowi tym samym znacznie wygodniejszą i obarczoną mniejszym ryzykiem powikłań alternatywę dla enteroskopii, czyli metody wziernikowania tej właśnie części ciała – o tyle uciążliwej (a czasem wręcz niemożliwej do przeprowadzenia), że jelito cienkie ma niewielką średnicę i wiele zakrętów, co utrudnia wprowadzenie wziernika i manewrowanie nim. Trzeba jednak pamiętać, że w przeciwieństwie do tej procedury endoskopia kapsułkowa nie pozwala na przeprowadzenie żadnych zabiegów ani pobranie fragmentów zmienionej tkanki do badań pod mikroskopem. Mimo to bywa nieoceniona w diagnostyce polipów i raka jelita cienkiego czy choroby Leśniowskiego-Crohna.

Wskazania do endoskopii

Endoskopię kapsułkową – ewentualnie enteroskopię – wykonuje się głównie wtedy, gdy pacjent zgłasza nawracające bez wyraźnej przyczyny wymioty, biegunki, bóle brzucha czy czarne, smoliste stolce (które sugerują krwawienie z przewodu pokarmowego), a źródła problemu nie udaje się ustalić podczas gastroskopii ani kolonoskopii. Podstawowym wskazaniem do innych badań endoskopowych są najczęściej dolegliwości ze strony konkretnych części ciała przy jednoczesnym braku możliwości postawienia diagnozy w oparciu o różnego rodzaju badania obrazowe.

Bywa również, że w rzeczonych badaniach obrazowych ujawnia się podejrzana zmiana, której charakter należy określić w toku analizy laboratoryjnej, endoskopię przeprowadza się więc w celu pobrania fragmentu owej zmiany. Kolejną grupę wskazań stanowią zaś oczywiście sytuacje, gdy przy użyciu endoskopu trzeba chociażby:

• zatamować krwawienie wewnętrzne;
• usunąć ciało obce;
• usunąć wykryty wcześniej polip;
• udrożnić zwężenie – np. przełyku, jelita czy przewodu żółciowego;
• wprowadzić sondę do żywienia dojelitowego;
• przeprowadzić drenaż torbieli trzustki do żołądka;
• podać środki farmakologiczne bezpośrednio w leczonym miejscu;
• wyciąć wyrostek, śledzionę lub woreczek żółciowy;
• usunąć kamienie z przewodów żółciowych;
• odessać wydzielinę zalegającą w zatokach lub drogach oddechowych.

Zabiegi tego typu określane bywają również niekiedy ogólnie jako endoskopia terapeutyczna – w odróżnieniu od endoskopii czysto diagnostycznej, w której chodzi przede wszystkim o postawienie rozpoznania.

Czy badania endoskopowe są bezpieczne – powikłania po endoskopii

W przeciwieństwie do niej endoskopia zabiegowa obarczona jest też niestety nieco większym ryzykiem powikłań, do których należą:

• zakażenia tzw. jatrogenne – czyli będące następstwem inwazyjnej procedury medycznej;
• perforacja (przebicie) badanych części ciała – np. przełyku, żołądka albo jelita;
• krwawienia;
• zapalenie dróg żółciowych;
• zapalenie płuc, odma opłucnowa;
• kaszel, skurcz oskrzeli;
• uszkodzenie strun głosowych, chrypka, ból gardła;
• zaburzenia rytmu serca, nasilenie choroby niedokrwiennej;
• dyskomfort, przejściowy ból.

Trzeba jednak podkreślić, że powikłania po endoskopii w zdecydowanej większości przypadków są łagodne i ustępują samoistnie po niedługim czasie, a korzyści płynące z badania znacząco przewyższają ryzyko wystąpienia poważniejszych problemów z tym badaniem związanych.

Przeciwwskazania do endoskopii

Ryzyko to zresztą z reguły ogranicza się poprzez odpowiednie przygotowanie do endoskopii, obejmujące m.in. wykluczenie przeciwwskazań do niej. Wziernikowania nie wykonuje się natomiast z reguły w następujących sytuacjach:

• niestabilna choroba wieńcowa,
• zaburzenia krzepnięcia krwi, niedokrwistość,
• świeżo przebyty zawał serca,
• niewydolność krążeniowo-oddechowa,
• choroby i zaburzenia psychiczne skutkujące brakiem współpracy ze strony pacjenta,
• perforacja przewodu pokarmowego,
• zaawansowana ciąża (czasami),
• zaparcia, przetoka, zapalenie jelit – zwłaszcza w kontekście endoskopii kapsułkowej.

Konkretne przeciwwskazania zależą w dużej mierze od tego, co dokładnie ma zostać poddane badaniu.

Przygotowanie do endoskopii

Podobnie rzecz ma się z przygotowaniami do endoskopii. Np. przed bronchoskopią przez co najmniej dobę nie wolno palić papierosów, pić alkoholu ani stosować innych używek. Na badanie ponadto należy stawić się na czczo, tj. co najmniej 6 godzin po spożyciu ostatniego posiłku. Przed gastroskopią lepiej nie jeść przez aż 8 godzin, a przez 4 godziny – pić, palić ani żuć gumy. Kolonoskopia z kolei wymaga przejścia kilka dni wcześniej na specjalną dietę, w pewnym momencie zaś trzeba w ogóle zaprzestać przyjmowania pokarmu i zastosować środki przeczyszczające. Z drugiej strony istnieją badania endoskopowe, które da się przeprowadzić bez uprzedniego przygotowania.

Czy endoskopia boli

Do takich badań zalicza się choćby fiberoskopia, czyli wziernikowanie jamy nosowo-gardłowej. Endoskop, w celu obejrzenia m.in. migdałków, wprowadza się tu przez nos, co jest mało przyjemne, lecz nie na tyle, by trzeba było stosować znieczulenie. To ostatnie czasami jest jednak niezbędne. Przykładowo przed gastroskopią, aby zniwelować odruch wymiotny mogący towarzyszyć umieszczaniu wziernika w przełyku, gardło pacjenta spryskuje się roztworem lidokainy. Tak samo w przypadku bronchoskopii, z tym że tu znieczulenie miejscowe obejmuje także krtań i drogi oddechowe, a osobę badaną dodatkowo poddaje się tzw. sedacji. Polega ona na podaniu silnych środków uspokajających i przeciwbólowych, które istotnie ograniczają świadomość i wrażliwość na ból, ale niekoniecznie wyłączają je całkowicie. Uśpienie pacjenta praktycznie zawsze jest za to konieczne w kontekście enteroskopii. Badania takie jak gastroskopia i kolonoskopia natomiast mogą zostać przeprowadzone zarówno w samym znieczuleniu miejscowym, jak i w głębokiej sedacji, jeśli takie jest życzenie pacjenta.