Ból głowy - przyczyny, objawy, badania obrazowe

Dlaczego głowa boli? Przyczyn może być wiele, podobnie jak odmian samego bólu głowy. Nie wszystkie muszą niepokoić, niektóre jednak wymagają zbadania.

Bólu głowy prędzej czy później doświadcza praktycznie każdy człowiek. Jest to jedna z najczęściej dotykających nasz gatunek dolegliwości. Z reguły zresztą niegroźna – ale czasem zwiastująca dość poważne problemy. Przeczytaj, kiedy ból głowy powinien skłonić do wizyty u lekarza i jakie badania należy wówczas wykonać. Z poniższego tekstu dowiesz się ponadto m. in.:

• skąd się bierze ból głowy,
• czym różnią się pierwotne bóle głowy od wtórnych,
• co to jest migrena,
• czym są bóle klasterowe – a czym bóle napięciowe głowy,
• co sprzyja pojawieniu się bólu głowy,
• jak stres wpływa na ból głowy,
• jak diagnozuje się przyczyny bólu głowy,
• jak się leczy bóle głowy,
• kiedy warto wykonać badania obrazowe w kontekście bólu głowy,
• co jest lepsze przy bólu głowy – tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny.

Rodzaje bólu głowy

Doświadczenie bólu głowy można opisać na przeróżne sposoby, używając w tym celu określeń takich jak „przeszywający”, „kłujący”, „pulsujący”, „tępy”, „ćmiący”, „uciskowy” czy „rozpierający”. Ból ten pojawia się ponadto w różnych miejscach, np. w okolicach skroni, czoła, potylicy lub oczodołów. Mogą – ale nie muszą – mu także towarzyszyć rozmaite objawy. Bóle głowy dzieli się jednak zasadniczo nie tyle ze względu na ich charakter bądź lokalizację, ile ze względu na to, czy stanowią problem same w sobie, czy też występują w przebiegu jakiegoś schorzenia. Pierwsze nazywane są pierwotnymi, a drugie bólami wtórnymi. Ustalenie, o który ich rodzaj w danym przypadku chodzi, decyduje o podjęciu dalszej diagnostyki oraz o formie leczenia.

Pierwotne bóle głowy

Przyczyną pierwotnego bólu głowy nie są bowiem chociażby zmiany strukturalne, które dałoby się zaobserwować w badaniach obrazowych. Odpowiada za niego zwykle rozszerzanie się naczyń krwionośnych w bogato unerwionych oponach mózgowych (specjalnych błonach ochronnych otaczających mózg). Kiedy naczynia się rozszerzają, drażnią sąsiadujące z nimi zakończenia nerwowe i stąd właśnie charakterystyczne nieprzyjemne doznania. Co ciekawe, sam mózg nie boli, bo nie posiada receptorów bólowych. Pierwotny ból głowy może być ponadto związany z nieprawidłowym wydzielaniem neuroprzekaźników, czyli substancji chemicznych przekazujących sygnały pomiędzy neuronami.

Do pierwotnych bólów głowy zaliczają się:

• bóle klasterowe (inaczej: gromadne) – bardzo silne, pojawiające się zwykle o tej samej godzinie, często w nocy, po jednej stronie głowy, niekiedy w towarzyszeniu niepokoju lub symptomów przypominających alergię wziewną;
• migreny – ból jest z reguły jednostronny, pulsujący, trwa od kilku do nawet kilkudziesięciu godzin, narasta przy wysiłku i łagodnieje w pozycji leżącej (zwłaszcza w ciemnym pomieszczeniu lub podczas snu), czasem wywołują go konkretne czynniki, jak stres, miesiączka czy… wino. Zdarza się, że towarzyszą mu nudności, wymioty lub nadwrażliwość na światło, niektóre zapachy czy dźwięki. Chory często wie, że epizod bólowy nadchodzi (poprzedza go tzw. aura, w której występują np. mroczki przed oczami). Skłonność do migren bywa dziedziczna;
• bóle napięciowe – ze wszystkich bólów głowy występują w populacji najczęściej, dotyczą zaś zwłaszcza kobiet w wieku 25-35 lat. Miewają rozmaite natężenie i charakter oraz różny czas trwania. Nie wiadomo dokładnie, co za nie odpowiada, przyjmuje się jednak, że najpewniej jest to mieszanka czynników fizjologicznych (np. ciąża, wahania hormonalne, miesiączka), genetycznych i psychospołecznych, ze szczególnym naciskiem na te ostatnie.

Pierwotne bóle głowy potrafią ustąpić samoistnie, wielu pacjentów korzysta jednak z możliwości ich łagodzenia środkami farmakologicznymi. Jeśli leki dostępne bez recepty – zawierające ibuprofen, paracetamol czy kwas acetylosalicylowy – to za mało, lekarz może przepisać silniejsze substancje. Oprócz działających doraźnie preparatów ulgę przynoszą często ćwiczenia relaksacyjne, masaż i akupresura, odprężająca kąpiel czy… wypicie kawy, jako że dzięki kofeinie rozszerzone naczynia krwionośne się obkurczają.

Przyczyny bólu głowy i czynniki ryzyka

Na takie alternatywne względem farmakoterapii metody decyduje się coraz więcej osób. Przede wszystkim z powodu rosnącej świadomości, że zbyt częste lub długotrwałe stosowanie środków przeciwbólowych może dać efekt odwrotny do zamierzonego – i wywołać tzw. polekowy ból głowy (inaczej: ból z odbicia). Głowa potrafi zacząć boleć zresztą od nadużywania również innych aptecznych specyfików. Pojawieniu się dolegliwości sprzyjają ponadto:

• zmiany ciśnienia atmosferycznego;
• zmęczenie, brak snu;
• głód, odwodnienie;
• palenie papierosów, nadużywanie alkoholu;
• pozostawanie przez dłuższy czas w tej samej lub niewygodnej pozycji;
• intensywne emocje – wbrew pozorom będące współcześnie jednym z największych czynników ryzyka w kontekście bólu głowy.

Bóle głowy a stres
Silne lub długotrwałe napięcie psychiczne powoduje zwiększenie produkcji hormonów – np. kortyzolu czy katecholamin – przyśpieszających akcję serca, zwiększających napięcie mięśni i wzrost ciśnienia tętniczego. Ten ostatni zwiększa zaś ryzyko wystąpienia wylewu, które organizm z kolei próbuje ograniczyć poprzez rozszerzenie naczyń krwionośnych. O ile jednak pozwala ono na powrót obniżyć ciśnienie, o tyle oddziałuje też na nerwy opon mózgowych, stając się przyczyną bólu głowy (p. wyżej).

Wtórne bóle głowy

Jeżeli ból głowy jest następstwem urazu, zatrucia, infekcji, rozwoju patologicznych zmian lub innych schorzeń, określa się go mianem bólu wtórnego, a leczy w drodze rozwiązania problemu podstawowego. W tym przypadku bezpośrednią przyczyną bólu bywa przemieszczanie się, uszkodzenie bądź ucisk struktur wewnątrzczaszkowych (np. okostnej, kości, naczyń lub opon), jak również rozmaite dysfunkcje żył, tętnic czy nerwów.

Schorzenia, w przebiegu których pojawić się mogą bóle głowy, to m. in.:

• przeziębienie, angina, grypa, zapalenie ucha;
• zapalenie zatok – tzw. zatokowy ból głowy nasila się zwłaszcza przy jej pochylaniu, występuje zaś głównie z przodu czaszki, w okolicy czoła lub nosa (zob. również: „Ból zatok – przyczyny, objawy, badania obrazowe”);
• nadciśnienie tętnicze, guzy nadnerczy (powodujące wzrost ciśnienia krwi) – ból dokucza szczególnie rano, w rejonie potylicy, mogą mu towarzyszyć zawroty głowy, cierpią zaś nań zwłaszcza kobiety w okresie menopauzy i po niej oraz mężczyźni po czterdziestce;
• zespół stawu skroniowo-żuchwowego – ból przypomina bóle migrenowe, pojawia się jednak lub nasila szczególnie przy ziewaniu, przeżuwaniu jedzenia czy szerokim otwieraniu ust;
• neuralgia nerwu twarzowego, neuralgia nerwu trójdzielnego – ból jest silny, jednostronny, napadowy, szybko ustępuje, ale też często nawraca;
• niekorygowane wady wzroku – mogą prowadzić do nadmiernego napięcia gałek ocznych, które skutkuje bólem w okolicy ciemieniowej oraz czołowej;
• jaskra – ból występuje po jednej stronie głowy, towarzyszy mu zmniejszenie ostrości wzroku, pojawienie się aureoli wokół świateł, a czasem także wymioty;
• choroby kości czaszki – np. choroba Pageta, w której proces tworzenia tkanki kostnej ulega zaburzeniu;
• zatrucia toksynami – zarówno ostre, jak i przewlekłe, np. tlenkiem węgla, ołowiem, metanolem, nikotyną czy nitrobenzenem (obecnym w lakierach i farbach);
• dyskopatia, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa, zwłaszcza w odcinku szyjnym – powodują przykurcz mięśni i zaburzają przepływ krwi do mózgu. Ból pojawia się zwykle w rejonie potylicy po odchyleniu głowy w tył lub w bok, może też promieniować w rejony czołowo-skroniowe lub do oczodołu;
• tzw. olbrzymiokomórkowe zapalenie tętnic – charakterystycznym objawem jest jednostronny, pulsujący ból przy czesaniu włosów. Oprócz niego chory doświadczać może zaburzeń widzenia, potliwości, gorączki, tkliwości skroni, utraty wagi oraz bólu położonych blisko tułowia mięśni kończyn (tzw. mięśni proksymalnych);
• choroby zębów i dziąseł – ból może promieniować z ogniska stanu zapalnego na całą głowę;
• uszkodzenia pourazowe, np. krwiak mózgu – ból może się pojawić zarówno tuż po urazie, jak i dopiero po upływie kilku miesięcy, a także rozwinąć w ból przewlekły, któremu towarzyszą niekiedy zawroty głowy, szybsze męczenie się czy obniżenie nastroju.

Głowa potrafi boleć ponadto chociażby w miażdżycy, niewydolności krążenia, problemach z tarczycą, anemii, bezdechu sennym oraz wskutek alergii czy zaburzeń psychicznych. Niektórzy do wtórnych bólów głowy zaliczają też te wynikające ze stosowania (szczególnie nadmiernego) używek lub leków.

Ciekawostka
Przyczyną bólu głowy może stać się także… szybkie zjedzenie lodów. Nie wiadomo do końca, dlaczego tak się dzieje. Naukowcom udało się jedynie ustalić, że ma to związek z silnym unerwieniem podniebienia, a zwłaszcza z obecnością nerwu trójdzielnego, który odpowiada za przesył informacji (w tym bodźców czuciowych) pomiędzy elementami twarzoczaszki a mózgiem.

Ból głowy – kiedy zgłosić się do lekarza

W ogromnej większości przypadków bóle głowy pojawiają się sporadycznie i ustępują samoistnie lub po zażyciu dostępnych bez recepty środków przeciwbólowych. Ale jeśli ta sama osoba doświadcza ich relatywnie często (czyli co najmniej raz w miesiącu), warto się skonsultować z lekarzem. Zwłaszcza gdy utrudniają czy wręcz uniemożliwiają normalne funkcjonowanie, a w dodatku nie ustępują po lekach.

Do odwiedzenia specjalisty powinno skłonić też pojawienie się pierwszych uciążliwych bólów głowy dopiero po ukończeniu 50. roku życia – ryzyko, iż mają one bardzo poważną przyczynę, jest wówczas znacznie większe. Jeśli zaś u danego pacjenta bóle głowy występowały już wcześniej, ale nagle zmienił się ich charakter, również stanowi to przesłankę do odbycia wizyty w gabinecie neurologa, internisty czy choćby lekarza rodzinnego.

Pilnej interwencji medycznej wymagać może natomiast sytuacja, w której ból głowy atakuje nagle i jest bardzo silny albo szybko narastający, szczególnie gdy pojawia się po wysiłku fizycznym (w tym po kaszlu czy seksie) lub gdy towarzyszą mu:

• nudności, wymioty;
• senność, przymglenie świadomości, omdlenie;
• zmiany stanu psychicznego;
• gorączka;
• zaburzenia widzenia – np. podwójne lub nieostre widzenie, aureola wokół świateł;
• zawroty głowy;
• napad padaczkowy;
• osłabienie albo niedowład kończyn, zaburzenia czucia.

Tego rodzaju zespół symptomów wskazywać może bowiem na zagrażające życiu nieprawidłowości takie jak zapalenie mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych, wstrząs albo tętniak mózgu, krwiak podtwardówkowy, krwotok podpajęczynówkowy, krwotoczny udar mózgu czy innego rodzaju krwawienie śródczaszkowe.

Niepokoić powinny ponadto nawracające bóle głowy, które może nawet nie są szczególnie intensywne, ale wraz z którymi występują np. poranne nudności i wymioty, zaburzenia pamięci i inne zaburzenia neurologiczne, utrata masy ciała czy podwyższona temperatura. Wszystko to sugerować może z kolei rozwijający się nowotwór.

Ciekawostka
Do lekarza z bólem głowy zgłasza się aż 4-8 proc. populacji. Do szpitala z tego powodu trafia zaś rocznie ponad 35 tys. Polaków.

Diagnostyka bólu głowy

Czasem już na pierwszy rzut oka widać, że chodzi nie tylko o ból głowy, i dość szybko udaje się postawić rozpoznanie oraz wdrożyć leczenie, które eliminuje przy okazji dolegliwości bólowe. Kiedy indziej jednak są one jedynym symptomem choroby, której zdiagnozowanie wymaga przeprowadzenia konkretnych badań.

Za ból głowy odpowiadać może przeszło sto różnego rodzaju nieprawidłowości. Aby zawęzić „krąg podejrzanych”, lekarz przeprowadza szczegółowy wywiad z pacjentem. Pyta go wówczas m. in. o:

• charakter bólu – a więc o to, czy jest on piorunujący, pulsujący, przewlekły, narastający itp.;
• lokalizację bólu, jego ewentualne promieniowanie i natężenie – najczęściej w skali 0-10;
• czas i okoliczności pojawienia się bólu głowy (np. infekcja, uraz), a także częstotliwość jego występowania, jeżeli nawraca;
• orientacyjny czas trwania pojedynczego epizodu bólowego;
• objawy dodatkowe;
• czynniki nasilające i łagodzące ból głowy oraz skuteczność stosowanego dotychczas leczenia.

Oprócz wywiadu kluczowym elementem wizyty jest badanie fizykalne, polegające m. in. na osłuchaniu pacjenta, sprawdzeniu podstawowych odruchów neurologicznych (np. poprzez zaświecenie latarką w oczy) oraz zmierzeniu ciśnienia. Dla doświadczonego specjalisty takie badanie oraz informacje zebrane w wywiadzie potrafią w zupełności wystarczyć, aby postawić właściwe rozpoznanie w aż 90 proc. przypadków. Podpowiedzą też, które badania warto wykonać w danej sytuacji, jeśli nie udało się postawić diagnozy.

W zależności od wskazań lekarz zlecić może chociażby:

• badania krwi – morfologię, OB i inne;
• badania moczu;
• nakłucie lędźwiowe z badaniem płynu mózgowo-rdzeniowego – w razie stwierdzenia objawów oponowych (jak niemożność przygięcia głowy do klatki piersiowej);
• badanie okulistyczne – wraz z oceną dna oka i ciśnienia śródgałkowego;
• badanie laryngologiczne;
• EEG – czyli elektroencefalografię, która służy ocenie aktywności elektrycznej mózgu (co przydaje się np. w diagnostyce padaczki).

Nie wolno też oczywiście zapomnieć o badaniach obrazowych, czyli niezwykle cennym narzędziu diagnostycznym, zasługującym na oddzielne omówienie.

Badania obrazowe zlecane przy bólu głowy – tomografia komputerowa

Najprostsze z nich to RTG, coraz szerzej wypierane przez również wykorzystującą promieniowanie rentgenowskie, ale znacznie bardziej dokładną tomografię komputerową. Procedura ta polega na wykonaniu serii prześwietleń – z różnych stron i pod różnymi kątami – oraz nałożeniu na siebie uzyskanych obrazów w zaawansowanym programie komputerowym, tak by stworzyć dwu- i trójwymiarowe modele struktur wewnętrznych.

Tomografia pozwala zdiagnozować m. in. nowotwory mózgu, choroby zatok, krwawienia doczaszkowe, choroby ucha środkowego czy zwyrodnienia kręgosłupa. W kontekście bólu głowy wykonywane są zwłaszcza:

• tomografia komputerowa głowy;
• tomografia komputerowa angio głowy (inaczej: angio-TK) – skupiająca się na naczyniach krwionośnych;
• tomografia komputerowa zatok;
• tomografia komputerowa szyi;
• tomografia komputerowa kręgosłupa szyjnego.

Trzeba w tym miejscu jednak zaznaczyć, że czulszym, a więc też chętniej zlecanym badaniem obrazowym jest rezonans magnetyczny (p. niżej). Tomografii poddaje się głównie pacjentów, w przypadku których nie wchodzi on w grę – bo np. mają w ciele metalowe przedmioty (zob. „Rezonans magnetyczny a urządzenia elektroniczne, implanty i inne obiekty obecne w ciele”) albo z różnych względów nie są w stanie wytrzymać wystarczająco długo w nieruchomej pozycji, potrzebnej do uzyskania czytelnych, nierozmazanych obrazów (tomografia także wymaga bezruchu, ale przebiega istotnie szybciej).

Badania obrazowe zlecane przy bólu głowy – rezonans magnetyczny

Rezonans magnetyczny znacznie lepiej niż tomografia radzi sobie z ukazywaniem tkanki nerwowej i jej patologii, doskonale zatem nadaje się do diagnozowania bólu głowy, którego przyczyn nie udało się ustalić innymi metodami.

W zależności od rodzaju powziętych przez lekarza podejrzeń, można wykonać:

• rezonans magnetyczny głowy;
• rezonans angiografię głowy – podobnie jak angio-TK koncentrujący się na naczyniach krwionośnych;
• rezonans magnetyczny zatok;
• rezonans magnetyczny przysadki mózgowej;
• funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI) – pozwalający zobaczyć, które części mózgu odpowiadają za poszczególne funkcje tego organu;
• rezonans magnetyczny szyi.

Rezonans wykrywa m. in. nieprawidłowości naczyniowe, choroby przysadki mózgowej, ogniska padaczki, wady wrodzone i rozwojowe, a także nowotwory. Warto również nadmienić, że w przeciwieństwie do tomografii nie wymaga użycia szkodliwego promieniowania jonizującego – wykorzystuje się w nim bowiem zasadniczo obojętne dla zdrowia fale radiowe i silne pole magnetyczne.

Ból głowy – wskazania do badań obrazowych

Przesłanką do wykonania badań obrazowych u pacjenta skarżącego się na bóle głowy jest pojawienie się któregoś z tzw. objawów alarmowych (określanych też jako „czerwone flagi” - z ang. red flags). O takich objawach można zaś mówić wtedy, gdy bóle owe:

• występują już od jakiegoś czasu, ale nagle się nasiliły – o ile wykluczono migrenę;
• można opisać jako piorunujące – tj. są bardzo ostre i osiągają maksymalne natężenie w ciągu kilku sekund;
• przybierają na sile po zmianie pozycji ciała, kaszlu, napięciu mięśni brzucha lub wzmożonej aktywności fizycznej;
• wybudzają ze snu;
• pojawiają się po raz pierwszy dopiero po pięćdziesiątce – albo przed 5. rokiem życia;
• występują u osób chorych na nowotwory, zakażonych wirusem HIV, po przebytym udarze lub operacji mózgu.

Do objawów alarmowych zaliczają się ponadto zaburzenia neurologiczne (jak podwójne widzenie, zez, oczopląs, zaburzenia czucia, osłabienie jednej lub więcej kończyn, asymetria odruchów, tracenie przytomności) i wysoka gorączka, a u dzieci dodatkowo pogorszenie wyników w nauce, opóźnienie dojrzewania czy zahamowanie wzrostu.

Na zakończenie – i pocieszenie – można natomiast dodać, że bardzo poważne schorzenia potwierdzone zostają u zaledwie 1-3 proc. pacjentów z objawami alarmowymi towarzyszącymi bólom głowy.

Przeczytaj również: Zawroty głowy – przyczyny, objawy, badania obrazowe