Ból kolana - przyczyny, objawy, badania obrazowe

Kolano to skomplikowany układ anatomiczny, ból w tym rejonie może więc mieć wiele przyczyn. Dowiedz się, jak ustalić tę właściwą – i podjąć skuteczne leczenie.

Kolana dźwigają codziennie prawie cały ciężar ludzkiego ciała. Dzięki nim człowiek może chodzić, biegać, siadać, kucać i skakać. Pozwala na to misterna konstrukcja, na którą składają się choćby odpowiednio ułożone względem siebie kości (udowa, piszczelowa i rzepka), amortyzujące ruch łąkotki i chrząstki stawowe, kaletki produkujące maź, która zmniejsza tarcie, a także podtrzymujące całość więzadła oraz okoliczne mięśnie połączone z kośćmi ścięgnami. Kiedy kolano boli, trzeba koniecznie ustalić, który z wymienionych elementów jest za to odpowiedzialny. Na tej podstawie bowiem ustala się dalsze postępowanie, pomagające skutecznie rozwiązać problem.

Przeczytaj poniższy artykuł, a dowiesz się m. in.:

• jakie są domowe sposoby radzenia sobie z bólem kolan,
• kiedy ból w kolanie wymaga konsultacji lekarskiej,
• jak diagnozuje się przyczyny bólu kolan – i jakich technik obrazowania się w tym celu używa,
• czym różnią się od siebie poszczególne badania obrazowe kolan – USG, RTG, artrografia, tomografia, rezonans,
• jakimi metodami można leczyć ból w kolanie,
• kiedy ból kolana wymaga operacji,
• jak zapobiegać pojawieniu się bólu kolan,
• jakie mogą być przyczyny bólu kolana – i jakie są czynniki ryzyka sprzyjające jego występowaniu.

Diagnostyka bólu kolan – kiedy zgłosić się do lekarza?

Jeśli jedno lub oba kolana bolą cię trochę bez wyraźnej przyczyny albo po wzmożonym wysiłku (np. po treningu, dźwiganiu bagażu czy górskim spacerze), często wystarczy po prostu je odciążyć, dając czas na regenerację. Wspomóc się można wówczas dostępnymi bez recepty środkami przeciwbólowymi – aplikowanymi doustnie lub miejscowo, w formie maści bądź żelu – jak również chłodnymi okładami. Jeśli to nie pomoże i po tygodniu ból nie ustąpi czy się wręcz nasili, warto odwiedzić specjalistę.

Należy to zrobić także wtedy, gdy:

• dolegliwości nawracają;
• oprócz bólu występuje poranna sztywność w obrębie stawu kolanowego;
• ból kolan uniemożliwia chodzenie lub stanie;
• kolano jest cieplejsze niż zwykle, opuchnięte i tkliwe;
• kolano nie tylko boli, ale też się blokuje (nie można w pełni zgiąć lub wyprostować nogi) albo przeciwnie – masz wrażenie, że podczas ruchu „ucieka”, jest w nim za dużo luzu;
• miał miejsce poważny uraz, kontuzja lub wypadek.

W celu postawienia diagnozy lekarz zapyta o czas i okoliczności pojawienia się bólu oraz przeprowadzi wywiad na temat ogólnego stanu zdrowia, ewentualnych chorób przewlekłych czy przyjmowanych na stałe leków. Wykona również tzw. badanie fizykalne, polegające na umiejętnym uciskaniu kolana, przyjrzeniu się mu i poruszaniu nim. Pozwala to ocenić choćby ruchomość stawu lub zaawansowanie ewentualnego obrzęku tudzież zlokalizować najbardziej bolesne punkty.

Jakie badania obrazowe można wykonać, gdy bolą kolana

Bywa, że tyle wystarczy do ustalenia przyczyny zgłaszanych przez pacjenta dolegliwości. Czasami jednak to za mało i trzeba jeszcze wykonać badania obrazowe. Do wyboru są zaś przede wszystkim następujące procedury:

• USG stawu kolanowego – tanie, szybkie, bezpieczne i powszechnie dostępne. Można zrobić je bez skierowania. Ukazuje tkanki miękkie i struktury okołostawowe takie jak torebka stawowa, błona maziowa, kaletki, ścięgna, więzadła czy chrząstki;
• RTG stawu kolanowego – również niedrogie i szybkie, za to wymagające skierowania, jako że wykorzystuje się w nim szkodliwe dla zdrowia promieniowanie jonizujące. Zdjęcie rentgenowskie najlepiej uwidacznia kości, służy więc do oceny złamań, ale też zmian zwyrodnieniowych, wrodzonych i zapalnych;
• tomografia komputerowa stawu kolanowego – podobnie jak rentgen pozwala zobaczyć struktury kostne, jest natomiast badaniem o wiele bardziej precyzyjnym. Niestety także droższym, dostępnym w mniejszej liczbie placówek i eksponującym pacjenta na większą dawkę promieniowania. Tomografię wykonuje się więc głównie wtedy, gdy RTG nie pozwoli postawić jednoznacznej diagnozy. Bywa ona ponadto procedurą pierwszego wyboru w przypadku skomplikowanych złamań i w podejrzeniu zmian nowotworowych (zarówno przerzutów, jak i ognisk pierwotnych);
• rezonans magnetyczny stawu kolanowego – zabiera najwięcej czasu i jest dosyć drogi, ale umożliwia dokładne przyjrzenie się zarazem kościom i tkankom miękkim. Co więcej, zamiast promieniowania używane są tu obojętne dla zdrowia fale radiowe i promieniowanie magnetyczne, toteż w przeciwieństwie do tomografii czy RTG badanie można często powtarzać i wykonywać nawet u kobiet w ciąży, a w prywatnych placówkach nie trzeba mieć na nie skierowania;
• artrografia kolan metodą rezonansu magnetycznego albo tomografii komputerowej – dzięki zastosowaniu specjalnej substancji zwanej kontrastem obraz badanych struktur jest jeszcze bardziej szczegółowy i wyraźniejszy niż w zwykłym rezonansie czy tomografii. Kontrast podaje się pacjentowi dożylnie, przez założony w zgięciu łokciowym wenflon, czasem zaś bezpośrednio do stawu, przy użyciu strzykawki. Artrografia wymagać może ze strony pacjenta specjalnych przygotowań (np. przyjścia na czczo).

O tym, jakie konkretnie badanie warto przeprowadzić w danym przypadku, decyduje najczęściej wstępne rozpoznanie, dokonane w oparciu o wspomniane wcześniej badanie fizykalne i wywiad.

Leczenie bólu kolan

Znając dokładny powód, dla którego kolano boli, można zaplanować skuteczne leczenie. Nieraz ogranicza się ono tylko do odciążenia stawu na pewien czas, ustabilizowania go w ortezie i podania środków przeciwbólowych czy przeciwzapalnych. Czasem przydatna okazuje się seria zastrzyków dostawowych (aplikowane wówczas substancje to np. osocze bogatopłytkowe, szpik kostny, sterydy, kwas hialuronowy) lub zabiegów z zakresu fizykoterapii (jak krioterapia, ultradźwięki czy pole magnetyczne) tudzież włączenie rehabilitacji pod opieką fizjoterapeuty. Ten ostatni zlecić może też odpowiednio dobrane ćwiczenia do wykonywania w domu, mające na celu wzmocnienie lub rozciągnięcie wybranych mięśni.

Kiedy leczenie zachowawcze nie pomaga – jak również wtedy, gdy doszło do złamania kości albo poważnego uszkodzenia więzadeł krzyżowych, łąkotek czy chrząstki stawowej, a pacjent prowadzi w dodatku aktywny tryb życia – rozwiązaniem staje się operacja kolana. Warto jednak przy tym zaznaczyć, że leczenie chirurgiczne tej części ciała zwykle jest mało inwazyjne i polega na wykonaniu klasycznej artroskopii. Oznacza to zrobienie w skórze zaledwie kilkumilimetrowego nacięcia, przez które do stawu wprowadza się endoskop, czyli przewód wyposażony w miniaturowe narzędzia, źródło światła i kamerę przesyłającą obraz na ekran monitora. Bardziej skomplikowane zabiegi wykonuje się np. po to, by założyć endoprotezę, gdy zachodzi taka potrzeba. Uzupełnieniem leczenia operacyjnego jest oczywiście rehabilitacja.

Profilaktyka i przyczyny bólu kolan

Na problemy z kolanami najczęściej skarżą się osoby uprawiające sport, szczególnie narażone na występowanie kontuzji i przeciążeń, oraz ludzie starsi, w przypadku których elementy wchodzące w skład stawu kolanowego wolniej się regenerują i łatwiej niszczeją pod wpływem mikrourazów towarzyszących codziennym czynnościom. Pojawieniu się bólu kolan sprzyjają również czynniki takie jak:

• nadwaga, otyłość – stawy mocno obciążone są bowiem wtedy nawet podczas łagodnych ruchów;
• ciąża – oprócz stosunkowo nagłego wzrostu masy ciała znaczenie mają tu również przemiany hormonalne;
• brak regularnej aktywności fizycznej – przekładający się na osłabienie mięśni podtrzymujących stawy;
• nieprawidłowa dieta (np. zakwaszająca organizm poprzez nadmierne spożycie białek zwierzęcych) lub przyjmowanie zbyt małej ilości płynów – co niekorzystnie wpływa na produkcję mazi i jakość chrząstek zapobiegających ścieraniu się stawów;
• stres;
• palenie papierosów;
• nadużywanie leków przeciwbólowych;
• źle dobrane obuwie – w tym choćby regularne bieganie w trampkach czy częste chodzenie na wysokich obcasach;
• błędy treningowe – np. brak rozgrzewki, bieganie po zbyt twardej nawierzchni, przeforsowanie, zwłaszcza po długiej przerwie;
• zbyt długie utrzymywanie tej samej pozycji – np. podczas pracy przy biurku czy za kierownicą (ale też pracy stojącej);
• siadanie z nogą założoną na nogę, nieprawidłowa postawa, problemy w obrębie stóp lub bioder – mogą skutkować nierównomiernym ułożeniem i obciążeniem kolan.

Warto ponadto nadmienić, że jeśli jedno kolano boli przez dłuższy czas, to wskutek prób jego oszczędzania dojść może z kolei do przeciążenia stawu kolanowego w drugiej nodze. Co więcej, raz uszkodzone kolano jest bardziej narażone na pojawienie się bólu w przyszłości.

Choć nie na wszystko da się mieć wpływ, to mając świadomość powyższych kwestii, można podjąć szereg działań profilaktycznych pozwalających utrzymać stawy kolanowe w dobrej kondycji. Zrzucenie nadmiarowych kilogramów, regularny ruch – najlepiej pływanie, nordic walking, pilates lub rekreacyjna jazda na rowerze – i codzienny stretching, dbałość o zdrowy jadłospis i nawodnienie organizmu czy rezygnacja ze szkodliwych nawyków pomogą nie tylko istotnie zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia przykrych dolegliwości, ale też ułatwić i przyspieszyć powrót do zdrowia w razie problemów takich jak te, które opisujemy niżej.

Oto zaś najpowszechniej spotykane przyczyny bólu kolan – wraz z objawami, metodami ich diagnozowania i sposobami leczenia.

Urazy mechaniczne stawu kolanowego

Różnego rodzaju stłuczenia, skręcenia, zwichnięcia i złamania przydarzają się zwykle podczas uprawiania sportu, szczególnie piłki nożnej, koszykówki i jazdy na nartach. Mogą być też efektem wypadków komunikacyjnych. Objawiają się z reguły ostrym bólem, obrzękiem, ograniczeniem ruchomości stawu bądź jego niestabilnością (zwłaszcza w przypadku uszkodzenia więzadeł), czemu towarzyszyć potrafi uczucie mrowienia lub drętwienia, a także zasinienie.

Zaraz po stwierdzeniu tego typu urazu warto schłodzić kolano w jak najmniej bolesnej pozycji przy użyciu zimnego kompresu z altacetem lub octem (albo po prostu zimną wodą), ewentualnie owiniętego w ścierkę woreczka z lodem – i do czasu oględzin przez specjalistę unieruchomić je pomiędzy dwiema szynami, kijkami, deskami czy nawet drewnianymi łyżkami.

Diagnostyka i leczenie zależą w dużej mierze od tego, która dokładnie struktura uległa uszkodzeniu. Np. jeśli jest to łąkotka, z reguły trzeba zrobić rezonans kolana i operować, zakładając szwy przytrzymujące uszkodzony fragment, a w ostateczności go usuwając (tzw. meniscektomia). Zabiegi chirurgiczne wykonuje się też choćby przy złamaniach kości oraz uszkodzeniach chrząstki stawowej III i IV stopnia – ale już w przypadku jej uszkodzeń I i II stopnia zwykle wystarczy połączenie rehabilitacji z farmakoterapią.

Przeciążenia i powtarzające się mikrourazy

Gdy często zginasz kolana – np. podczas biegania, skakania, kucania czy długiego siedzenia – niezaprawione stawy mogą doznawać licznych mikrourazów, pomiędzy którymi nie mają czasu się zregenerować. Skutkiem bywa ból, nieraz kłujący, nasilający się zaś zwłaszcza podczas schodzenia ze schodów, brak stabilności, wiotkość i słabość kolan, ale też sztywność, blokowanie stawu tudzież niemożność doprostowania nogi. Czasem towarzyszą temu odgłosy trzeszczenia lub chrobotania.

Problem dotyczy przede wszystkim osób otyłych, o słabych mięśniach nóg, które podejmując aktywność fizyczną, rzucają się na zbyt głęboką wodę – jak również tych już aktywnych, które skokowo zwiększają intensywność treningu lub wracają do niego po niezaleczonym urazie, oraz sportowców „z doskoku” (czyli ludzi generalnie mało wysportowanych, którzy raz w roku jadą np. na narty).

Do tej grupy dolegliwości zaliczają się tzw. kolano biegacza i kolano skoczka (różnica polega m. in. na umiejscowieniu bólu), objawiające się początkowo podczas treningu lub tuż po nim, a z czasem także w trakcie siadania czy chodzenia po schodach. W ramach diagnostyki najczęściej wykonuje się USG stawu kolanowego, a w razie dalszych wątpliwości – rezonans magnetyczny. Operacja, i to najwyżej artroskopowa, rzadko jest tu niezbędna. Zazwyczaj wystarcza wypoczynek, stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) oraz ewentualnie zastrzyki dostawowe, a po wstępnej regeneracji kolan dodatkowo odpowiednie ćwiczenia wzmacniające. W razie kontynuacji treningów konieczne może okazać się wydłużenie przerw między nimi, obniżenie intensywności i stosowanie ortezy oraz zimnych lub ciepłych okładów. Jeśli natomiast przyczyną problemu są wady w budowie kolana, być może trzeba będzie całkowicie zmienić uprawianą dyscyplinę sportową.

Zmiany zapalne

Długotrwałe przeciążenie stawu kolanowego, spowodowane otyłością, ciężką pracą fizyczną (np. w firmie transportowej) lub utrzymywaniem wciąż tej samej pozycji (np. w pracy siedzącej), prowadzić może do rozwoju stanu zapalnego, który objawia się bólem, obrzękiem i zaczerwienieniem skóry, a niekiedy także gorączką. Zwykle dochodzi do zapalenia ścięgien lub kaletek maziowych. Charakterystyczne jest zwłaszcza zapalenie kaletki przedrzepkowej, wywołane długim klęczeniem – chociażby podczas pracy w ogrodzie. Bywa, że ból w tym przypadku pojawia się tylko przy maksymalnym wyproście lub zgięciu nogi.

Nieleczony stan zapalny potrafi mieć groźne powikłania, dlatego lepiej nie zwlekać z wizytą u lekarza. Zalecić on może odciążenie stawu, aplikację NLPZ i stosowanie kompresów (zrazu chłodzących, później rozgrzewających), a w celu zapobieżenia nawrotom także rehabilitację i fizykoterapię. Większy wysięk wymaga przeprowadzenia punkcji, czyli nakłucia stawu, aby pozbyć się nadmiaru płynu produkowanego przez kaletkę – a w ostateczności usunięcia tej ostatniej.

Infekcje bakteryjne

Obrzęk, silny ból (miejscowy bądź promieniujący), ciepłota skóry, gorączka, a czasem też ograniczona ruchomość stawu bywają objawami także infekcji bakteryjnej. Może być ona następstwem skaleczenia albo przeprowadzonej w złych warunkach iniekcji sterydów lub preparatów mających wzmocnić chrząstkę. Leczenie infekcji stawu kolanowego na własną rękę nie ma większego sensu. Najlepiej więc szybko zgłosić się do lekarza, który przepisze antybiotyk (czasem podawany dożylnie), a przy bardzo rozległym zakażeniu zleci artroskopowe płukanie kolana. Kurację uzupełnią proste ćwiczenia, wykonywane po początkowym unieruchomieniu stawu. Rozwojowi infekcji sprzyjają przebyte w przeszłości zabiegi chirurgiczne, jak również nadużywanie alkoholu i leków, zła dieta oraz cukrzyca.

Choroby ogólnoustrojowe

Cukrzyca sama w sobie zresztą odpowiada nieraz za przyspieszoną degenerację tkanek w obrębie stawów kolanowych, wskutek czego również pojawić się mogą dolegliwości bólowe. Inną chorobą ogólnoustrojową dotykającą kolana jest dna moczanowa, zwana też artretyzmem lub podagrą (gdy obejmuje palce stóp), polegająca zaś na szkodliwym odkładaniu się w tkankach nadmiaru kwasu moczowego. Ból kolan, a w razie nieleczenia nawet trwałe zniszczenia i zniekształcenie stawów występować potrafią także w przebiegu boreliozy po ugryzieniu kleszcza. Wymienione przypadłości najczęściej leczy się farmakologicznie; przydatna bywa też zmiana diety.

Choroby reumatyczne

Problemy z kolanami mogą być ponadto pokłosiem schorzeń takich jak zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK) czy reumatoidalne zapalenie stawów (RZS). W tym drugim przypadku zwykle wcześniej zaatakowane zostają nadgarstki i drobne stawy rąk, ale zdarza się, że „na pierwszy ogień” idą właśnie kolana. Dotyczy to przede wszystkim osób po 70. roku życia, prawie zaś nie zdarza się u pacjentów przed pięćdziesiątką.

Oprócz bólu przy praktycznie każdym kroku w chorobach reumatycznych pojawia się często tkliwy obrzęk, zasinienie lub zaczerwienienie skóry, a także bardzo charakterystyczne zesztywnienie kolan występujące rano i utrzymujące się do godziny po przebudzeniu. Niekiedy zaobserwować można poza tym twarde guzki, brak apetytu, ogólnie kiepskie samopoczucie i stany podgorączkowe.

Leczenie na własną rękę – szczególnie ćwiczenia i kompresy – potrafi bardziej zaszkodzić, niż pomóc. Z kolei brak leczenia może skutkować rozprzestrzenieniem się schorzenia na narządy wewnętrzne. Dlatego tak ważne jest odpowiednio szybkie odbycie konsultacji z reumatologiem, który zaordynuje odpowiednią terapię. Obejmuje ona zwykle podanie NLPZ i immunosupresantów, rehabilitację i gimnastykę, a także… stosowanie technik relaksacyjnych. Na zaawansowanym etapie choroby konieczne bywa przeprowadzenie rekonstrukcji stawu kolanowego, czyli chirurgiczna implementacja endoprotezy.

Zmiany zwyrodnieniowe

Choroba zwyrodnieniowa stawów zajmująca przede wszystkim kolana to tzw. gonartroza. Jej istotą jest postępujące zużycie tkanek, które przyspiesza po 40. roku życia, gdy istotnie spada tempo ich regeneracji, a w dodatku pojawiają się liczne napięcia mięśniowe powodujące zwiększony ucisk na elementy stawu. Początkowo schorzenie rozwija się bezobjawowo, aby z czasem wywoływać ból, szczególnie w trakcie chodzenia po schodach, trudności ze zginaniem i prostowaniem nóg (zwłaszcza rano), trzeszczenie kolan, a niekiedy też obrzęk i zaczerwienienie skóry.

Gonartroza może być następstwem urazów i mikrourazów, jak również chorób zapalnych i metabolicznych. Niestety, nie jest uleczalna – da się ją jednak spowolnić i znacznie odsunąć w czasie problemy takie jak ból przy każdym ruchu czy trwałe unieruchomienie stawu. Działania podejmowane w tym celu obejmują rehabilitację i zlecone przez fizjoterapeutę ćwiczenia, stosowanie leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych, zastrzyki dostawowe, fizykoterapię, zmiany w diecie oraz unikanie przebywania dłużej w tej samej pozycji i forsowania kolan.