Ból kręgosłupa lędźwiowego - przyczyny, objawy, badania obrazowe

Aby skutecznie pozbyć się bólu kręgosłupa w odcinku lędźwiowym, najpierw trzeba ustalić, co go właściwie wywołało. Przyczyną może być wiele różnych rzeczy.

Bólu w dolnej części pleców prędzej czy później doświadczy praktycznie każdy z nas. I tylko dla nielicznych będzie to problem nawracający zaledwie sporadycznie czy wręcz jednorazowy. Przeczytaj, co robić, gdy dopadną cię dolegliwości bólowe w okolicy odcinka lędźwiowego kręgosłupa, kiedy koniecznie zgłosić się do lekarza i jakie badania wykonać.

Z poniższego artykułu dowiesz się ponadto m. in.:

• jak zbudowany jest odcinek lędźwiowy kręgosłupa – i gdzie się znajduje,
• co może wywoływać ból kręgosłupa w odcinku lędźwiowym,
• kiedy zgłosić się do lekarza, gdy boli kręgosłup lędźwiowy,
• które badanie obrazowe najlepiej sprawdza się w diagnozowaniu bólu kręgosłupa lędźwiowego,
• jak leczy się ból kręgosłupa w odcinku lędźwiowym.

Odcinek lędźwiowy kręgosłupa – budowa i położenie

Odcinek lędźwiowy kręgosłupa, zwany też potocznie kręgosłupem lędźwiowym, stanowi pięć kręgów umiejscowionych zasadniczo pomiędzy miednicą a górną linią żeber. Powyżej znajduje się odcinek piersiowy, a poniżej - krzyżowy (nie zawsze więc prawidłowo mówi się czasem o „bólu krzyża”, gdy tak naprawdę chodzi właśnie o ból w odcinku lędźwiowym).

Kręgi zbudowane są z twardej tkanki kostnej, ruchomość kręgosłupa zapewniają zaś obecne między nimi stawy międzywyrostkowe (w części okalającej rdzeń kręgowy, czyli główne połączenie nerwowe mózgu i reszty ciała) oraz elastyczne krążki międzykręgowe (w części trzonowej), które jednocześnie pełnią funkcję amortyzacyjną i zapobiegają wzajemnemu ścieraniu się kręgów.

Owe krążki określane są z kolei potocznie mianem dysków. Na każdy z nich składają się dwa elementy: jądro miażdżyste i otaczający je pierścień włóknisty. To konkretnie galaretowate jądro pozwala kręgom zmieniać położenie względem siebie (oraz wracać do pierwotnej pozycji), podczas gdy posiadający znacznie bardziej zwartą strukturę pierścień chroni je i zapobiega nadmiernemu przemieszczaniu się krążka. Znajomość budowy wszystkich tych elementów jest kluczowa dla zrozumienia, skąd biorą się dolegliwości bólowe w odcinku lędźwiowym kręgosłupa.

Przyczyny bólu w kręgosłupie lędźwiowym

Najczęściej przyczyną bólu w tym rejonie jest dyskopatia, czyli degeneracja krążków międzykręgowych. Rozpoczyna się ona już w okresie dojrzewania i postępuje z wiekiem, w tempie zależnym od rozmaitych czynników (p. niżej). Wskutek licznych przeciążeń i mikrourazów – na które z całego kręgosłupa najbardziej narażony jest właśnie odcinek lędźwiowy – włókna pierścienia mogą pękać, prowadząc do przemieszczania się jądra miażdżystego ku tyłowi, w kierunku kanału kręgowego i biegnącego wewnątrz rdzenia. Wywołuje to ostry, przeszywający ból, od którego pochodzi potoczna nazwa tego zjawiska: „postrzał”. Innymi jego określeniami są „lumbalgia” oraz „lumbago”.

O rwie kulszowej (albo udowej, ewentualnie o bólu korzonków) mowa natomiast wtedy, gdy jądro miażdżyste wysunie się ze swej centralnej pozycji w dysku tak bardzo, że zacznie uciskać na korzenie nerwowe w kanale kręgowym. Ból kręgosłupa promieniuje wtedy często do pośladka, uda lub stopy. Przepuklina jądra miażdżystego – nazywana też przepukliną kręgosłupa albo mniej fachowo: wypadnięciem dysku – to zaś sytuacja, w której pierścień włóknisty ulega całkowitemu przerwaniu, a jądro wędruje do kanału kręgowego, powodując jeszcze większy ucisk czy nawet uszkodzenie nerwów. Bólowi towarzyszyć mogą wówczas dodatkowe objawy neurologiczne, które opisujemy w dalszej części tekstu.

Niekiedy problem leży po stronie nie tyle dysków, ile stawów międzywyrostkowych. Dojść może chociażby do ich zapalenia lub zwyrodnienia albo też wytworzenia wypełnionej płynem stawowym tzw. torbieli maziówkowej, która uciskając korzenie nerwowe w kanale kręgowym, przyczynia się do rozwoju rwy kulszowej. Stenoza, czyli patologiczne zwężenie tego kanału, bywa ponadto efektem pojawienia się na obrzeżach stawów kostnych wyrośli zwanych osteofitami – a także guzów złośliwych.

Za ból w lędźwiach odpowiadać mogą również przeciążenia czy przykurcze mięśni przykręgosłupowych oraz oczywiście urazy (złamania, krwiaki) w obrębie kręgosłupa. Czasami jednak źródła dolegliwości poszukiwać należy całkowicie poza układem ruchu. Do dolnej części pleców promieniować potrafią bowiem chociażby bóle związane z występowaniem:

• chorób układu moczowego i nerek (np. kolka nerkowa, zapalenie pęcherza),
• schorzeń trzustki, wątroby lub układu pokarmowego (przewlekłe zaparcia),
• schorzeń prostaty u mężczyzn (zapalenie, nowotwór),
• bolesnych miesiączek, endometriozy, procesów zapalnych czy nowotworowych w obrębie narządów rodnych u kobiet.

Postawienie prawidłowej diagnozy – niezbędne, aby zaplanować właściwe leczenie – wymaga więc często nie tylko fachowej wiedzy i doświadczenia, ale też wykonania konkretnych badań obrazowych, o których szerzej za chwilę.

Ból w lędźwiach – kiedy zgłosić się do lekarza?

Kiedy w odcinku lędźwiowym kręgosłupa pojawiają się ostre dolegliwości bólowe, większość osób odruchowo zaczyna unikać nasilających je pozycji czy działań i szuka ulgi w konkretnym ułożeniu ciała (np. z poduszką pod plecami lub kolanami w pozycji na wznak albo z ugiętymi stawami biodrowymi i kolanowymi w pozycji na boku), wypoczywa, stosuje okłady (chłodzące bądź rozgrzewające) czy przeciwbólowe preparaty dostępne bez recepty (zarówno te doustne, jak i w formie maści). Poprawa następuje wówczas zwykle w ciągu 1-2 dni. Gdyby jednak po 3-4 dniach ból nadal się utrzymywał lub wręcz jeszcze nasilił, koniecznie należy odwiedzić specjalistę.

Podobnie w sytuacji, gdy bólowi towarzyszą zaburzenia czucia na skórze nogi lub osłabienie siły mięśniowej na którymś odcinku kończyny dolnej (np. niemożność zgięcia lub wyprostowania stopy w stawie skokowym) albo kiedy dyskomfort jest tak duży, że uniemożliwia oddanie moczu lub stolca przez kolejne 12 godzin, nawet mimo zażycia środków przeciwbólowych oraz ciepłej kąpieli. Jeśli zaś ból ma charakter przewlekły, do odwiedzenia lekarza powinno skłonić nagłe pojawienie się gorączki i dreszczy, nasilanie się problemu w nocy tudzież w pozycji leżącej lub utrata masy ciała bez wyraźnej przyczyny.

Ból kręgosłupa lędźwiowego – objawy i czynniki ryzyka

Podczas wizyty specjalista zapyta m. in. o to, kiedy i w jakich okolicznościach pojawiły się dolegliwości, kiedy się wzmagają (a co je łagodzi) i w którym miejscu dokładnie występują. Ból w trakcie chodzenia oznacza najczęściej schorzenie stawów kręgosłupa. Jeśli jest tępy, rozlany, stopniowo narastający i nasila się po chodzeniu, siedzeniu czy staniu, a ustępuje w leżeniu, można podejrzewać chorobę krążka międzykręgowego w okresie przed przerwaniem pierścienia włóknistego.

Innym rodzajem bólu kręgosłupa w odcinku lędźwiowym jest ból nagły, przeszywający, ostry, głęboko zlokalizowany, który nasila się przy choćby niewielkim ruchu, a pojawia po gwałtownym schylaniu, skręcie tułowia czy podniesieniu ciężkiego przedmiotu. Towarzyszyć mu może częściowe unieruchomienie na skutek odruchowego przykurczu mięśni przykręgosłupowych. Jeśli promieniuje do biodra, uda, łydki bądź stopy (jednej lub obu kończyn), sugeruje to – jak już wspomniano – rwę kulszową. Poważniejszy, wymagający zwykle leczenia operacyjnego ucisk na nerwy w rdzeniu kręgowym objawiać się potrafi natomiast oprócz bólu także problemami neurologicznymi: drętwieniem, mrowieniem, zaburzeniami czucia, niedowładem czy osłabieniem siły mięśniowej w nogach, zaburzeniami w oddawaniu moczu i stolca lub zaburzeniami funkcji seksualnych.

W postawieniu diagnozy pomaga ponadto ustalenie, czy w przypadku danego pacjenta mówić można o czynnikach sprzyjających rozwojowi dolegliwości bólowych w obrębie kręgosłupa lędźwiowego (jeśli nie, ich przyczyna leży być może np. po stronie układu moczowo-płciowego). Do owych czynników należą zaś:

• predyspozycje genetyczne i wady wrodzone;
• praca wymagająca wielogodzinnego siedzenia, stania, schylania się czy podnoszenia ciężkich przedmiotów lub narażająca na częste wibracje i wstrząsy ciała;
• uprawianie niektórych sportów – ale też brak aktywności fizycznej, przekładający się na słabe mięśnie brzucha, mięśnie przykręgosłupowe i zginacze bioder;
• nadwaga lub otyłość;
• ciąża – podczas której nie tylko zwiększa się masa ciała, ale też zmienia środek jego ciężkości;
• nieprawidłowa postawa, długotrwałe przebywanie w szkodliwej (czy choćby tylko tej samej) pozycji;
• zaawansowany wiek;
• choroby metaboliczne – zwłaszcza przyspieszająca degenerację struktur kręgosłupa cukrzyca i osteoporoza, w której niższa gęstość kości i osłabienie mięśni narażają na częstsze złamania, nawet przy stosunkowo niegroźnych upadkach;
• choroby takie jak zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa czy postępujące reumatoidalne zapalenie stawów;
• długotrwały stres, hipochondria, stany lękowe i inne problemy natury psychicznej – mogą bowiem skutkować nadmiernym napięciem lub przykurczem mięśni tudzież przybieraniem niewłaściwej postawy, a także neuropatią (zaburzenie przewodzenia informacji wzdłuż włókien nerwowych).

Wykluczyć należy ponadto neuropatię wywołaną chociażby nadmiernym stosowaniem używek lub niektórych leków.

Diagnostyka bólu w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Badania obrazowe

Lekarz w trakcie wizyty nie tylko zapyta o powyższe kwestie, ale też wykona badanie pozwalające ocenić siłę mięśniową i odruchy w dolnej połowie ciała oraz stan korzeni nerwowych. W tym celu będzie m. in. dotykać skóry na zmianę tępym i ostro zakończonym przedmiotem, stukać młoteczkiem w ścięgna, jak również poprosi o zginanie i prostowanie kończyn czy unoszenie ich w pozycji leżącej.

Jeśli specjalista nie stwierdzi występowania zaburzeń neurologicznych ani nie znajdzie podstaw do podejrzenia zmian urazowych, zapalnych lub nowotworowych, dalsza diagnostyka zazwyczaj nie jest konieczna. W przeciwnym razie pacjent skierowany zostaje na badania obrazowe, takie jak prześwietlenie rentgenowskie (RTG), tomografia komputerowa (TK) i rezonans magnetyczny kręgosłupa w odcinku lędźwiowym.

RTG wykonuje się przede wszystkim po urazach oraz w podejrzeniu zmian nowotworowych i patologii w obrębie trzonów kręgów. Badanie służy ocenie struktur kostnych i z reguły przeprowadzane jest w różnych projekcjach (czyli np. z profilu i z przodu). Może też przybrać charakter spoczynkowy lub czynnościowy, kiedy to zdjęcia robi się również po zmianie pozycji, co pozwala przyjrzeć się m. in. stabilności kręgosłupa.

Tomografia komputerowa kręgosłupa lędźwiowego jest o wiele bardziej dokładna, zleca się więc ją choćby wtedy, gdy rentgen nie przyniesie odpowiedzi na pytanie o przyczynę bólu kręgosłupa w odcinku lędźwiowym. Oprócz struktur kostnych TK pozwala zobaczyć także część tkanek miękkich. Procedura znajduje zastosowanie w diagnostyce stenozy kanału kręgowego, zmian urazowych, nowotworowych i zwyrodnieniowych, a także w ocenie przed- oraz pooperacyjnej. Z uwagi na wykorzystanie szkodliwego promieniowania jonizującego, i to w znacznie wyższej dawce niż podczas RTG, tomografia jest badaniem z wyboru głównie wtedy, gdy z jakiegoś powodu rezonans magnetyczny nie wchodzi w grę (np. dlatego, że pacjent ma wszczepiony rozrusznik serca – zob. „Rezonans magnetyczny a urządzenia elektroniczne, implanty i inne obiekty obecne w ciele”).

Rezonans magnetyczny to najlepsza metoda badania kręgosłupa lędźwiowego, choć zarazem niestety najdroższa, najbardziej czasochłonna i najsłabiej dostępna. Zamiast promieniowania stosuje się w niej bezpieczne dla zdrowia promieniowanie magnetyczne i fale radiowe, dlatego też rezonansowi z praktycznie dowolną częstotliwością mogą poddawać się nawet kobiety w ciąży i dzieci, a badanie robione prywatnie nie wymaga skierowania. Na wysokiej jakości obrazach uzyskiwanych w drodze rezonansu magnetycznego zobaczyć można nie tylko kości i otaczające je tkanki miękkie, ale też naczynia krwionośne i rdzeń kręgowy. Z tego względu procedura okazuje się wyjątkowo przydatna w diagnostyce przepukliny krążka międzykręgowego. Doskonale uwidacznia również zmiany ropne, wysięk w stawach, krwiaki czy guzy.

Warto wiedzieć
Podstawowym wskazaniem do wykonania badań obrazowych w trybie pilnym jest ostry ból kręgosłupa lędźwiowego z towarzyszeniem zaburzeń neurologicznych. Badania obrazowe zleca się jednak także w przewlekłych stanach bólowych – aby ukierunkować dalsze postępowanie, skorygować rehabilitację czy zakwalifikować pacjenta do operacji.

Leczenie bólu kręgosłupa w odcinku lędźwiowym

Istnieje wiele form terapii dolegliwości bólowych w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Ich dobór zależy przede wszystkim od natężenia tych dolegliwości oraz konkretnej patologii, która je wywołała. Dlatego właśnie tak ważne jest postawienie na wstępie odpowiedniej diagnozy.

Farmakoterapia

Niekiedy wystarczy tylko czasowo odciążyć kręgosłup, wypoczywając (nie należy jednak kłaść się do łóżka na dłużej niż 4-5 dni) i stosować apteczne środki przeciwbólowe lub przeciwzapalne (w formie tabletek, żelu bądź maści), ewentualnie też uspokajające lub rozluźniające mięśnie – dostępne bez recepty albo silniejsze, wydawane tylko z polecenia lekarza. Ten ostatni zlecić może także podanie leków w formie zastrzyku, bezpośrednio w miejsce występowania bólu.

Profilaktyka

Warto ponadto wdrożyć w konsultacji ze specjalistą odpowiednie ćwiczenia wzmacniające i rozciągające mięśnie czy techniki wykonywania niektórych czynności (jak kucanie zamiast schylania się w celu podniesienia cięższego przedmiotu), zadbać o prawidłową postawę na co dzień czy właściwe ułożenie ciała podczas snu oraz zrzucić nadprogramowe kilogramy. Podjęcie tego typu działań zmniejszy ryzyko nawrotu przykrych doznań ze strony kręgosłupa lędźwiowego w przyszłości.

Rehabilitacja: fizyko- i kinezyterapia

W poważniejszych sytuacjach po zażegnaniu fazy ostrej bólu – na tyle jednak szybko, by nie zdążył się on przekształcić w przewlekły zespół bólowy kręgosłupa – następuje kolejny etap leczenia, jakim jest rehabilitacja. Powinna ona obejmować jednocześnie kinezyterapię i fizykoterapię. Ta pierwsza to indywidualnie dobrane ćwiczenia ruchowe wykonywane najpierw przy wsparciu fizjoterapeuty, a potem kontynuowane w domu. Pod pojęciem fizykoterapii kryją się zaś zabiegi takie jak:

• ultradźwięki;
• TENS (elektrostymulacja);
• krioterapia (leczenie zimnem);
• laseroterapia;
• magnetoterapia – polegająca na umieszczeniu bolącego miejsca w silnym polu magnetycznym;
• hydroterapia – np. natryski, kąpiele, masaże wirowe;
• jonoforeza (miejscowe podanie leku transportowanego w głąb tkanek przy użyciu prądu elektrycznego).

Konkretny rodzaj zabiegów dobiera się w zależności od rodzaju schorzenia oraz przy uwzględnieniu dotyczących danego pacjenta przeciwwskazań do poszczególnych odmian fizykoterapii. Tę ostatnią wraz z kinezyterapią uzupełnia się czasem też o serię masaży leczniczych.

Zabiegi operacyjne

Przeprowadzenie operacji chirurgicznej konieczne jest zaledwie u 0,5-2 proc. pacjentów doświadczających bólu w kręgosłupie lędźwiowym. Kwalifikują do niej zwłaszcza przesłanki takie jak:

• przepuklina krążka międzykręgowego, obecność guza bądź ropnia, ewentualnie zmian zwyrodnieniowych w stawach międzywyrostkowych z towarzyszącym niedowładem nogi, zatrzymaniem moczu lub zaburzeniami czucia w kończynie dolnej bądź okolicach krocza;
• niestabilne złamanie kręgosłupa;
• nasilony lub przewlekły zespół bólowy, którego nie jest w stanie złagodzić leczenie zachowawcze (o ile w badaniach obrazowych stwierdzono ucisk na korzenie nerwowe).

Po zakończonym leczeniu operacyjnym monitorowanie stanu pacjenta zwykle nie jest niezbędne, o ile tylko nie obserwuje on nawrotów choroby. Te zaś niestety nie są aż tak rzadkie, bo choć zabieg chirurgiczny jest w stanie ustabilizować trzony kręgów i usunąć ciasnotę w kanale kręgowym, to nie wpływa na przyczynę problemu, jaką zazwyczaj bywa proces zwyrodnieniowy. Kluczowa jest więc implementacja w życiu codziennym wymienionych wcześniej działań profilaktycznych.

Przeczytaj również: Ból kręgosłupa szyjnego – przyczyny, objawy, badania obrazowe