Nużeńce – co to takiego?

Nużeńce (Demodex) są mikroskopijnymi pajęczakami, należącymi do rzędu roztoczy. Wykazują one wysoką specyficzność gatunkową i najczęściej pasożytują na jednym gatunku zwierząt. Dotychczas opisano dwa gatunki nużeńców występujących u człowieka: nużeniec ludzki (Demodex folliculorum), osiągający rozmiary około 0,4 mm długości oraz nużeniec krótki (Demodex brevis) osiągający długość do 0,3 mm. Obydwa gatunki nużeńców mają robakowaty kształt z silnie zredukowanymi odnóżami.

Ponieważ w całym cyklu rozwojowym głównym ich pożywieniem są lipidy zawarte w wydzielinie gruczołów łojowych, zamieszkują one obszary skóry szczególnie bogate w gruczoły łojowe. Nużeniec ludzki pasożytuje głównie w mieszkach włosowych rzęs, brwi oraz na skórze owłosionej twarzy. Nużeniec krótki umiejscawia się głównie w powiekowych gruczołach Meiboma. Cykl rozwojowy nużeńców trwa ok. 4 tygodni. Samica składa jaja do mieszka włosowego. Z jaj wykluwają się larwy, które po linieniu przeistaczają się w nimfy z odnóżami. Po dwukrotnym linieniu powstaje z nich forma dojrzała.

W jaki sposób możesz się zarazić?

Do zarażenia nużeńcami dochodzi na drodze kontaktowej np. używanie wspólnej pościeli lub ręcznika z osobą zarażoną lub prawdopodobnie za pośrednictwem kurzu. Do przeniesienia pasożyta może również dojść poprzez kontakt z okularem mikroskopu na co narażeni są np. pracownicy laboratoriów lub okuliści! Największy odsetek osób zarażonych nużeńcami występuje wśród osób starszych. Dane epidemiologiczne wskazują, że w badanej populacji 60-latków odsetek zarażonych stanowi ok. 84%, a u 80-latków nawet 100%. Do zakażenia nużeńcem predysponowane są również osoby z obniżeniem odporności.

Czym jest nużyca?

U człowieka nużeńce wywołują chorobę zwaną nużycą lub demodekozą. Wyróżniamy 2. postacie tego schorzenia: skórną oraz oczną. Postać skórna to łojotokowe zapalenie skóry i trądzik różowaty. Postać oczna zależy od gatunku nużeńca i może występować pod postacią przewlekłego zapalenia brzegów powiek lub zapalenia gruczołów Meiboma.

Nużeniec ludzki przebywając w mieszku włosowym rzęs, wywołuje przewlekłe zapalenie brzegów powiek poprzez:

• mechaniczne drażnienie mieszka włosowego rzęs, co w konsekwencji prowadzi do przemieszczenia podstawy i zmianę kierunku jej wzrostu lub wypadania,
• alergogenne działanie produktów przemiany materii nużeńca,
• wtórne zakażenia bateryjne, których wektorem może być pasożyt.

Objawami przewlekłego zapalenia brzegów powiek są: świąd, zaczerwienienie i obrzęk brzegów powiek, złogi na brzegach powiek obrazu podstawy rzęs (tzw. łupież cylindryczny).

Nużeniec krótki bytujący w gruczołach Meiboma powoduje upośledzenie ich funkcjonowania i prowadzi do zespołu suchego oka poprzez:

• zatkanie ujścia gruczołów Meiboma,
• zmiany ilościowej i jakościowej wydzieliny tych gruczołów.

Ponadto, obecność obu roztoczy może prowadzić do występowania nawracających jęczmieni i gradówek poprzez zaczopowanie ujścia gruczołów. W przebadanej grupie osób z gradówką, aż u 91,67% osób wykryto obecność nużeńca. Fakt ten wskazuje na potrzebę diagnostyki w kierunku nużeńców u pacjentów z nawracającymi jęczmieniami lub gradówkami. Najnowsze dane wskazują również, że obecność nużeńców może przyczyniać się do nasilenia objawów suchego oka u osób pracujących przed monitorami komputerowymi lub noszącymi soczewki kontaktowe.

Diagnostyka

Diagnostykę demodekozy ocznej powinno się wdrożyć w przypadku występowania powyższych objawów, zwłaszcza przy braku ich poprawy przy konwencjonalnym leczeniu. Metoda jest prosta i relatywnie tania. Polega na mikroskopowej ocenie pobranych rzęs. Do badania najlepiej wybrać rzęsy o zmienionym kierunku wzrostu, z obecnością złogów u podstawy. Rzęsy należy wyrwać i umieścić na szkiełku podstawowym, dodać kroplę soli fizjologicznej i przykryć szkiełkiem nakrywkowym. Tak sporządzony preparat należy oglądać bezpośrednio po przygotowaniu w powiększeniu 100 lub 200-krotnym. W obrazie mikroskopowym można stwierdzić obecność osobników dorosłych, nimf, larw oraz jaj. Przed badaniem należy zalecić pacjentom, żeby nie stosowali kosmetyków, ponieważ mogą one utrudniać skuteczną ocenę preparatu.

W przypadku braku możliwości przeprowadzenia badania w gabinecie okulistycznym, pacjenta należy wysłać do laboratorium mikrobiologicznego, gdzie zostaną od niego pobrane rzęsy do badania. Nie wskazane jest pobieranie rzęs w gabinecie okulistycznym, a następnie wysyłanie ich do laboratorium, ponieważ czas życia nużeńców w suchym środowisku jest bardzo krótki i zwykle otrzymywane wyniki są fałszywie negatywne.

Proces leczenia

Leczenie nużycy jest trudne i wymaga dobrej współpracy pacjenta z lekarzem. Celem leczenia jest zmniejszenie dolegliwości oraz eradykacja pasożyta. W związku z dużą zakaźnością nużeńców całkowita eradykacja pasożyta może być niemożliwa. Stwierdzono jednak, że nawet zmniejszenie liczby nużeńców bardzo często koreluje z poprawą stanu klinicznego. Dostępnymi lekami, które są stosowane w leczeniu przewlekłego zapalenie brzegów powiek jest maść z metronidazolem lub z tlenkiem rtęci. W badaniach wykazano jednak, że nużeńce są oporne na metronidazol oraz tlenek rtęci, a kliniczna poprawa stanu brzegów powiek w wyniku długotrwałego stosowania metronidazolu lub tlenku rtęci może być związana z właściwościami bakteriobójczymi tych substancji.

Badania ostatnich lat wskazują, że bójcze działanie na nużeńce wykazują terpeny zawarte w roślinnych olejkach eterycznych. Obecnie stosowane są olejki z drzewa herbacianego oraz z szałwii hiszpańskiej, które wykazują szczególnie silne działanie bójcze na nużeńce. Na rynku polskim mamy dostępne preparaty gotowe w postaci żelu na powieki oraz płynu do przemywania brzegów powiek, zawierające olejek eteryczny z szałwii hiszpańskiej, aloes, który również działa bójczo na nużeńce oraz substancje przeciwzapalne i przeciwbakteryjne.

Czas leczenia

Standardowa terapia trwa 6 tygodni i polega na stosowaniu żelu na powieki na noc oraz płynu do kilkukrotnego przemywania brzegów powiek w ciągu dnia. W przypadku dalszego utrzymywania się objawów zapalenia brzegów powiek, terapię można powtórzyć przez kolejne 6 tygodni. Na skuteczność zastosowanego leczenia ma istotny wpływ systematyczne i dokładne stosowanie się do zaleceń. W skutecznym leczeniu przewlekłego zapalenia brzegów powiek wywołanego przez nużeńce, oprócz leczenia farmakologicznego, istotną rolę odgrywa również edukacja pacjenta w zakresie zachowania higieny osobistej oraz unikania potencjalnych źródeł zakażenia.

Demodekoza oczna pomimo, że staje się tematem wielu prac naukowych i artykułów, pozostaje nadal mało poznana i stanowi wyzwanie dla współczesnej okulistyki.