Dowiedz się, czym są środki kontrastowe stosowane w tomografii komputerowej, jakie jest ryzyko związane z ich przyjęciem i co można zrobić, aby je ograniczyć.

Tomografia komputerowa to jedno z najbardziej zaawansowanych i najdokładniejszych obecnie badań obrazowych, czyli takich, które pozwalają zobaczyć struktury znajdujące się wewnątrz żywego organizmu. Widoczność owych struktur można dodatkowo zwiększyć, podając pacjentowi tzw. kontrast. Przeczytaj, na czym polega działanie tej substancji i co wiąże się z jej zastosowaniem.

Z artykułu dowiesz się ponadto m. in.:

• czym się różnią pozytywne i negatywne środki kontrastowe,
• co to znaczy że substancja cieniująca jest lepka,
• czym jest osmolalność kontrastu,
• w jaki sposób można wprowadzić kontrast do organizmu przed tomografią komputerową,
• jakie efekty niepożądane mogą wystąpić po podaniu środków kontrastowych używanych w tomografii,
• jak zmniejszyć ryzyko skutków ubocznych zastosowania kontrastu,
• czy środki cieniujące stosowane w tomografii można podawać ciężarnym i matkom karmiącym,
• na czym polegają przygotowania do tomografii komputerowej z kontrastem,
• jaki przebieg ma to badanie,
• ile kosztuje tomografia z kontrastem i gdzie można ją wykonać.

Jak działa tomograf

W tekście „Tomografia komputerowa – na czym polega badanie” omówiliśmy bardziej szczegółowo mechanizm, dzięki któremu możliwe jest uzyskanie obrazów z wnętrza ciała przy użyciu tej techniki. Tutaj przypomnijmy tylko, że tomografię przyrównać można do serii zdjęć rentgenowskich wykonanych w wielu płaszczyznach i pod różnymi kątami, tak by nałożone na siebie utworzyły model skanowanego narządu czy układu (tzw. tomogram).

Pojedyncze zdjęcie rentgenowskie powstaje zaś w wyniku skierowania w wybrane miejsce wiązki promieniowania, które jest przepuszczane przez różne rodzaje struktur z różną intensywnością. Np. kości zatrzymują promieniowanie skuteczniej niż chociażby tkanka tłuszczowa, dlatego na prześwietleniach ukazują się jako jaśniejsze od niej. I na tym właśnie zjawisku opiera się zasada działania środków kontrastowych, zwanych też niekiedy środkami cieniującymi.

Jak działają środki kontrastowe w tomografii komputerowej

Mogą one pochłaniać promieniowanie o wiele lepiej lub słabiej i dzięki temu, wprowadzone do organizmu pacjenta, poprawiają widoczność obrazowanych elementów, przenikając do nich lub przeciwnie – odcinając się na ich tle. Kontrast wywołujący zaczernienie na zdjęciu RTG niektórych obszarów określa się mianem negatywnego, natomiast substancja ukazująca się jako jaśniejsza czy wręcz biała,w bo pochłania promieniowanie w większym stopniu, to tzw. pozytywny środek kontrastowy.

Charakterystyka substancji cieniujących używanych w tomografii

W tomografii komputerowej wykorzystuje się przede wszystkim właśnie ten drugi rodzaj kontrastu. Czynnikiem pochłaniającym promieniowanie jest tutaj jod. Im wyższe stężenie tego pierwiastka w preparacie, tym wyraźniejszy zarys prześwietlanych struktur na tomogramie. Nie jest to jednak jedyny parametr, który należy wziąć pod uwagę przy komponowaniu składu środka cieniującego. Równie ważne cechy to:

• lepkość – im niższa, tym sprawniej da się podać kontrast z odpowiednią prędkością, przy czym wzrost stężenia jodu powoduje zwiększenie lepkości;
• osmolalność – chodzi o stężenie tzw. substancji czynnych osmotycznie, czyli nasilających przenikanie przez błony komórkowe.

Niska osmolalność kontrastu sprawia, że jest on lepiej tolerowany i szybciej usuwany z organizmu, bo nie odkłada się w tkankach. Pod tym względem środki kontrastowe podzielić można na trzy podgrupy:

• wysokoosmolalne (ang. high-osmolar contrast media, HOCM) – są to tzw. preparaty jonowe, obecnie stosowane rzadziej niż kiedyś ze względu na dużą częstotliwość występowania niechcianych skutków ubocznych;
• niskoosmolalne (ang. low-osmolar contrast media, LOCM) – nowszej generacji niejonowe środki kontrastowe cechujące się niższą toksycznością;
• izoosmolalne (ang. iso-osmolar contrast media, IOCM) – również niejonowe, ale bardziej lepkie niż środki niskoosmolalne, za to pod względem osmolalności przypominające krew, co w przypadku niektórych badań jest wysoce przydatne.

Jak podaje się kontrast przed tomografią

Działania niepożądane środków kontrastowych to temat zasługujący na szersze omówienie. Zanim jednak do niego przejdziemy, warto zaznaczyć, że w zależności od potrzeb substancję cieniującą można podać na kilka różnych sposobów – bo też każdy z nich jest obciążony ryzykiem w nieco innym stopniu. Kontrast może więc zostać podany bezpośrednio do dróg moczowych, żółciowych lub rodnych, a także do kanału kręgowego, ale najczęściej aplikuje się go dożylnie, dotętniczo, doustnie (nie jest niestety zbyt smaczny) lub w postaci wlewki doodbytniczej.

Czekasz na badanie w ramach NFZ?
Zobacz, gdzie można zrobić je szybciej! Porównaj ceny placówek w Twojej okolicy i poznaj opinie pacjentów. Przekonaj się, ile to tak naprawdę kosztuje.
Sprawdź terminy: Tomografia komputerowa
Nie trać zdrowia na kolejki!
Im szybciej wdrożone leczenie, tym większe szanse na sukces!

Skutki uboczne podania kontrastu stosowanego w tomografii

Dwa ostatnie warianty, stosowane np. w tomografii komputerowej jamy brzusznej, potrafią skutkować wymiotami, mdłościami lub biegunką, która ustępuje po wydaleniu środka cieniującego z organizmu. Z drugiej strony zdarza się, że środek ten spowalnia pracę jelit – rozwiązaniem jest wówczas przyjmowanie większej ilości płynów. Z kolei jeśli pacjent cierpi na zapalenie jelit, należy się liczyć z możliwością zaostrzenia choroby, natomiast w przypadku perforacji przewodu pokarmowego z kontrastu należy zupełnie zrezygnować.

Uwaga: na tomografię z kontrastem przyjmowanym doustnie należy się stawić z około godzinnym wyprzedzeniem.

Podanie środka cieniującego donaczyniowo – niezbędne choćby do obrazowania techniką tomografii komputerowej narządów i naczyń krwionośnych – niesie ze sobą ryzyko wystąpienia znacznie większej liczby skutków ubocznych, przy czym aplikacja dożylna jest nim mniej obciążona niż aplikacja dotętnicza.

Ewentualne reakcje niepożądane ze strony organizmu pojawiają się zazwyczaj w ciągu kilkudziesięciu minut od wstrzyknięcia kontrastu, sporadycznie obserwuje się je zaś dopiero po upływie 24-48 godzin. Najczęściej mają one lekki charakter i ustępują samoistnie lub wymagają jedynie objawowego leczenia. Te o umiarkowanym nasileniu zdarzają się o wiele rzadziej, a ciężkie, zagrażające życiu dotyczą ledwie 0,1-0,2% pacjentów, którym podano kontrast (to wciąż jednak ok. 10 razy wyższa częstotliwość niż w przypadku środków kontrastowych stosowanych przy rezonansie magnetycznym). Przykłady konkretnych reakcji zebraliśmy w formie poniższej tabeli.

Możliwe skutki uboczne podania jodowych środków kontrastowych

Podanie kontrastu w tomografii komputerowej a schorzenia nerek

Koniecznie wspomnieć trzeba też o dwóch powikłaniach niezwiązanych z alergią czy nadwrażliwością na jodowe środki kontrastowe. Są to mianowicie:

• przełom tyreotoksyczny (inaczej: przełom tarczycowy) – związane z ekspozycją na duże dawki jodu, groźne nasilenie nadczynności tarczycy, które może wystąpić dopiero po kilku dniach czy nawet tygodniach od podania substancji cieniującej;
• ostra pokontrastowa nefropatia (ang. Contrast Induced Nephropaty, CIN) – wymagająca hospitalizacji niewydolność nerek, która może się pojawić niestety nawet u osób zasadniczo zdrowych.

O ile bowiem środki cieniujące aplikowane doustnie lub doodbytniczo nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego i wydostają się z niego w postaci praktycznie niezmienionej, o tyle kontrast podawany dożylnie jest odfiltrowywany z krwi właśnie przez nerki, aby następnie opuścić organizm wraz z moczem. Jeśli więc pacjent cierpi na jakiekolwiek schorzenia nerek, stanowi to dodatkowy czynnik ryzyka. Do innych należą chociażby podeszły wiek, odwodnienie, cukrzyca (zwłaszcza gdy towarzyszy jej nefropatia cukrzycowa), szpiczak mnogi (inaczej: plazmocytowy – nowotwór ukfładu krwiotwórczego), niedokrwistość czy problemy z układem sercowo-naczyniowym.

Występowanie któregokolwiek z tych czynników nie musi jednak stanowić automatycznie przeciwwskazania do użycia jodowych środków cieniujących. Ryzyko wystąpienia skutków ubocznych można bowiem istotnie ograniczyć, a im samym skutecznie zaradzić, podejmując właściwe środki ostrożności. Kluczowe jest tu dobranie odpowiedniej dawki i rodzaju środka cieniującego do wieku i masy ciała pacjenta, a także jego stanu zdrowia.

Uwaga: istotne jest też zachowanie odpowiednio długich odstępów czasowych pomiędzy aplikacją kolejnych dawek kontrastu. W przypadku pacjentów zasadniczo zdrowych taki odstęp powinien wynieść co najmniej 4 godziny, ale w przypadku pacjentów z zaburzeniami czynności nerek – już co najmniej 48 godzin.

Jak się przygotować do tomografii z kontrastem

Zarówno lekarza kierującego na tomografię z kontrastem, jak i personel placówki, w której ma się ona odbyć, należy więc koniecznie poinformować o wszelkich alergiach, schorzeniach przewlekłych i stale zażywanych preparatach (nie tylko o lekach, ale też o suplementach diety i ziołach), jak również o ewentualnej ciąży.

Środki kontrastowe a ciąża i karmienie piersią

Zgodnie z oficjalnym stanowiskiem Europejskiego Towarzystwa Radiologii Urogenitalnej (ang. European Society of Urogenital Radiology, ESUR) w wyjątkowych, dobrze uzasadnionych przypadkach jodowe środki kontrastowe można podać nawet ciężarnym, monitorując później funkcjonowanie tarczycy noworodka w pierwszych dniach po jego przyjściu na świat. Większym zagrożeniem dla prawidłowego rozwoju płodu w łonie matki są natomiast wysokie dawki promieniowania rentgenowskiego stosowane podczas tomografii komputerowej.

Jeśli chodzi zaś o karmienie piersią, to – inaczej niż w przypadku gadolinowych środków cieniujących wykorzystywanych przy rezonansie magnetycznym – nie trzeba go przerywać ze względu na podanie substancji bazujących na jodzie. Niektórzy specjaliści sugerują jednak, żeby na wszelki wypadek przez 1-2 dni po badaniu zrezygnować z karmienia, a ściągnięty w tym czasie pokarm wylać.

Na podstawie szczegółowego wywiadu pacjent jest precyzyjnie instruowany, jak powinien przygotować się do tomografii z kontrastem. Przygotowania obejmują zaś zwykle:

• oznaczenie poziomu kreatyniny we krwi – pozwala ocenić, czy nerki danej osoby działają prawidłowo (zob. „Badania laboratoryjne przed podaniem kontrastu”); wyniki tego badania należy wziąć ze sobą na tomografię (zachowują one ważność z reguły przez 14-21 dni w przypadku pacjentów zdrowych i zaledwie 7 dni w przypadku osób ze stwierdzonymi schorzeniami nerek);
• przybycie na badanie na czczo – ostatni posiłek należy spożyć na co najmniej 6 godzin wcześniej (zminimalizuje to ryzyko powikłań ewentualnej silnej reakcji alergicznej);
• przyjęcie glikokortykosteroidów lub leków przeciwhistaminowych na 12 i 2 godziny przed badaniem – zwłaszcza jeśli pacjent doświadczył w przeszłości niepożądanych efektów zastosowania środków cieniujących;
• odstawienie na 48 godzin przed badaniem niektórych preparatów – np. niesteroidowych leków przeciwzapalnych (jak ketonal, ibuprofen czy polopiryna) czy metforminy (lek stosowany w cukrzycy; nie należy go przyjmować także przez 2 doby po podaniu kontrastu);
• spożycie zwiększonej ilości niegazowanych i niesłodzonych płynów w dniu poprzedzającym badanie, a także w dniu badania i po nim – ułatwi to i przyspieszy wydalenie środka kontrastowego z organizmu.

Uwaga: czasem decyzję o użyciu substancji cieniującej specjalista nadzorujący tomografię podejmuje dopiero w trakcie badania, np. gdy niespodziewanie zauważa podejrzaną zmianę i chce ją lepiej uwidocznić. Warto więc przygotować się do tomografii tak, jakby kontrast miał być podany, nawet jeśli nie jest to planowane. W przeciwnym razie może się okazać konieczne powtórzenie badania w innym terminie.

Pacjentów z grup ryzyka czasem dodatkowo nawadnia się poprzez dożylne podawanie roztworu soli fizjologicznej lub wodorowęglanu sodu, zarówno w trakcie tomografii, jak i po niej. Może to też dotyczyć sytuacji, w których badanie ma zostać przeprowadzone w znieczuleniu ogólnym, jako że wtedy płynów nie należy przyjmować wcześniej tak samo długo jak pokarmów.

Jak przebiega tomografia z kontrastem

Aby uniknąć przykrych skutków wynaczynienia substancji cieniującej, tzn. rozlania się jej poza tętnicę lub żyłę, ważne jest odpowiednie tempo podawania kontrastu – zwłaszcza jeśli pacjent ma delikatne, uszkodzone lub niewydolne naczynia, tudzież cierpi na otyłość lub zaburzenia krążenia. Kontrast aplikuje się więc zazwyczaj przez założony tuż przed tomografią wenflon, przy użyciu automatycznej strzykawki. Może temu towarzyszyć miejscowo ból lub uczucie ciepła, a także metaliczny posmak w ustach.

Gdyby pojawiły się jakiekolwiek niepokojące objawy, pacjent powinien niezwłocznie zgłosić je osobie nadzorującej przebieg tomografii komputerowej. Po zakończeniu badania należy zaś jeszcze przez mniej więcej pół godziny pozostać na terenie danej placówki, tak aby jej personel mógł podjąć natychmiastową interwencję w razie ewentualnej ostrej reakcji alergicznej. Dopiero po tym czasie usuwa się wenflon, przez który w takiej sytuacji podano by leki.

Badanie w Twojej okolicy już jutro? To możliwe!
Porównaj ceny i opinie. Znajdź najlepszą dla siebie ofertę i zarezerwuj termin.
Pokaż: Tomografia komputerowa
Uzyskaj diagnozę i rozpocznij leczenie jak najszybciej!

Gdzie zrobić tomografię z kontrastem i ile to kosztuje

Każdy ośrodek diagnostyczny mający w swojej ofercie tomografię komputerową z kontrastem wyposażony jest w środki pozwalające nawet jeśli nie w pełni pomóc pacjentowi, to przynajmniej ustabilizować jego stan aż do czasu przybycia karetki, o ile byłoby to konieczne. Listę takich ośrodków, wraz z podziałem na poszczególne miejscowości, znajdziesz pod adresem: Tomografia komputerowa. Za pośrednictwem strony można też od razu umówić się na badanie, porównawszy uprzednio ceny. Są one zwykle o 100-200 zł wyższe niż od cen tej samej procedury obrazowej przeprowadzanej bez użycia środków cieniujących.

Skierowanie i zgoda na tomografię z kontrastem

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że nawet jeśli koszt tomografii ma zostać pokryty z kieszeni pacjenta, a nie ze środków NFZ, to wykonuje się ją wyłącznie na podstawie skierowania lekarskiego. Nie tylko z uwagi na potencjalne ryzyko związane z przyjęciem środka kontrastowego, ale też – a może przede wszystkim – z uwagi na szkodliwość promieniowania. Ryzyko to bowiem, jak opisaliśmy wyżej, jest na wiele sposobów redukowane do minimum. Pacjent zawsze musi mieć jednak jego świadomość oraz wyrazić przed badaniem pisemną zgodę na zastosowanie substancji cieniującej. Może też się zawsze na jej użycie nie zgodzić, choć musi wówczas liczyć się z tym, że wartość diagnostyczna tomografii zostanie ograniczona.

Przeczytaj również: Skierowanie na tomografię, rezonans, RTG, USG

Tomografia komputerowa | Tomografia komputerowa w Warszawie | Tomografia komputerowa w Krakowie | Tomografia komputerowa w Łodzi | Tomografia komputerowa w Wrocławiu